آشنایی با صنایع دستی شیراز

«صبح من» با هنر: شیراز به‌لطف داشتن هنرهای مختلفی همچون خاتم، معرق، قلمزنی، منبت و قالی و گلیم به‌عنوان شهر جهانی صنایع دستی شناخته می‌شود که انتخابی عالی برای سوغاتی هستند. شیراز مهد فرهنگ و هنر است که به‌لطف سرمایه‌های انسانی هنرمند و صنعتگر خود توانسته جایگاه مهمی در عرصه صنایع دستی ایران داشته باشد. از همین رو، جای تعجب ندارد که شیراز عنوان شهر جهانی صنایع دستی را از آن خود کرده‌ است. این موضوع به‌خوبی نشان می‌دهد، صنایع دستی و هنرهای سنتی میراث کهن و ماندگاری هستند که سفیران راستین این مرزوبوم به حساب می‌آیند.

به گزارش مجله خبری «صبح من»، با وجودی که اکثر مردم با آثار تاریخی شیراز به‌خوبی آشنا هستند، نیمه پنهان و گنجینه‌های دیگر شهر که صنایع دستی و هنرهای سنتی محسوب می‌شوند، باید بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرند. از جمله صنایع دستی شیراز می‌توان به خاتم‌سازی، سفالگری، شیشه‌گری، قلمزنی، گلیم‌بافی، معرق، منبت، مینیاتور، نمدمالی، دست‌بافت‌های دارای ارزش هنری همچون گلیم‌بافی و… اشاره کرد. با ادامه این مقاله همراه شوید تا اطلاعات بیشتری از صنایع دستی شیراز به دست آورید.

خاتم کاری

خاتم‌ کاری شیراز از دیرباز جایگاه ویژه‌ای در صنایع دستی کشور داشته و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن باعث شده است که در کنار خاتم‌کاری اصفهان و سایر نقاط کشور بدرخشد. این هنر در گذشته روی آثاری مانند منبر مسجد جامع عتیق شیراز با بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت و درهای چوب گردو با روکش استخوان از استاد حبیب الله خلق می‌شدند. شهر شیراز از دوره صفویه به هنر خاتم‌کاری معروف بوده و ازاین‌رو، مهم‌ترین مرکز خاتم‌کاری ایران به حساب می‌آید. خاتم شیراز به‌خاطر کیفیت مناسب، طرح‌های منحصربه‌فرد و مواد اولیه مرغوب، جایگاه ویژه‌ای در این صنعت و هنر داشته است.

از ویژگی‌های متمایز خاتم‌کاری شیراز می‌توان به استفاده از ورقه چوبی نازک و نرم در پشت خاتم برای آسترکردن، به کارگیری چسب مرغوب سریشم در کلیه مراحل، سطح صاف و صیقلی کار و نبود فضای خالی بین خاتم‌ها، یکنواختی رنگ و مصالح به کار رفته، ماندگاری و ثبات رنگ و شکل خاتم در گذر زمان، ترمیم‌ها و بتونه‌کاری‌های ناملموس روی سطح محصولات خاتم‌کاری، قرینگی طرح و نقش در سطح کار اشاره کرد.

خاتم‌کاری شیراز روی زمینه مس و چوب مرغوب و با موادی همچون استخوان، برنج و… انجام می‌شود و هنرمندان این رشته با ساخت گلدان، ست رومیزی و اداری، ساعت، جعبه دستمال کاغذی و غیره هنر خود را به رخ می‌کشند. طرح‌های کاملا جدید و منحصربه‌فرد نیز خاتم‌کاری این سرزمین را متمایز کرده است و در آن طرح‌های تاجی، طاقی ترنج، ابری لوزی، هفت شمسه، موج، جویی، ابری شش گوش، زنجیره‌ای و غیره به چشم می‌خورد.

بیشتر بخوانید: آشنایی با صنایع دستی استان خراسان

معرق کاری

هنر معرق از جمله صنایع دستی قدیمی در ایران و همین طور شیراز محسوب می‌شود که طبق اسناد و مدارک، زادگاهش هند بوده و به دست هنرمندان و صنعتگران ایرانی تکامل یافته است. این هنر در ابتدا تلفیقی از چوب و فلز بود؛ اما معرق‌سازان هنرمند ایرانی به‌جای یک نوع چوب، به استفاده از انواع چوب با رنگ‌های مختلف پرداختند.

در حقیقت، معرق با برش‌های چوب به اشکال مختلف معنا پیدا می‌کند و از سال ۱۳۳۴ تنوع رنگی بیشتری در معرق‌کاری به کار گرفته شد و سبک جدیدی با استفاده از مواد شیمیایی به وجود آمد که دیگر محدود به چند رنگ خاص نبود.

نقره کاری

نقره کاری شیراز، از روزگاران گذشته در این دیار رواج داشته و شامل نقوشی مانند گل نرگس، زنبق، پنج پر، عنبر بو و گل سرخ می‌شود که این طرح‌ها را در هیچ گوشه‌ای از ایران پیدا نخواهید کرد. طرح‌های دیگری همچون نقش فروهر، اساطیر شاهنامه، پادشاهان هخامنشی، لیلی و مجنون و… نیز در میان آثار هنری به چشم می‌خورد.

این هنر در تهیه سرویس چای‌خوری، گلدان، شمعدان، زیورآلات و لوازم تزیینی به کار می‌رود. نقره‌کاری شاخه‌ای از هنر فلزکاری است که با فلز نقره و شکل‌دهی آن انجام می‌شود. نقره‌کاری شیراز دارای عیار بالای ۹۰ است و از همین رو، قیمت بالاتری نسبت به آثار هنری مشابه در سایر استان‌ها دارد.

جوک کاری

جوک‌کاری (javak)‌ از هنرهای وابسته به چوب است که شباهت زیادی به خاتم‌کاری دارد. این صنایع دستی با استفاده از دو تا سه رنگ چوب و کنار هم گذاشتن قطعات کوچکی با مقطع‌های مثلثی‌شکل انجام شده که منجر به تشکیل مستطیل و لوزی می‌شود. از آنجا که می‌توان هر طرحی را با نقوش هندسی ایجاد کرد، تنوع طر‌ح‌های این هنر بسیار زیاد است و در تزیین در، مبلمان، قاب‌های منبت، خاتم و معرق به کار می‌رود. هنرمند برای تهیه یک اثر باید دقت و ظرافت بالایی داشته باشد تا نقوش را در کنار هم جای دهد و طرح‌های پیچیده هندسی را خلق کند. در هنر جوک کاری از مصالحی چون چسب، نخ، مواد محافظ پوشاننده و انواع چوب‌ شامل چوب نارنج، عناب، گردو، فوفل و کاج استفاده می‌شود.

تفاوت جوک کاری با خاتم کاری

یکی از تفاوت‌های جوک با خاتم این است که فقط برای روکار استفاده نمی‌شود و گاهی اوقات به‌شکل جازنی و حتی به‌صورت یک شیء مستقل ساخته می‌شود. همچنین مواد مصرفی جوک فقط چوب است؛ هرچند در خاتم، علاوه بر چوب از مواد دیگری مانند فلز و استخوان استفاده می‌شود. ضمن اینکه در جوک‌کاری، مثلث‌ها و قطعات سازنده برگه‌ها بزرگ‌تر بریده می‌شوند و در نتیجه برگه‌های جوک پهن‌تر از خاتم هستند.

بیشتر بخوانید: آشنایی با صنایع دستی بوشهر

منبت کاری

منبت یکی از صنایع دستی معروف در بازارهای شیراز است که در نقاط مختلف استان فارس تهیه می‌شود؛ به‌خصوص در شهر آباده که در میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. در واقع، شیراز و آباده با داشتن استادان بزرگی که به تربیت و آموزش هنرمندان و علاقه‌مندان مشغول هستند و انجام حرفه‌ای منبت، نقش مهمی در این رشته هنری در کشور داشته‌اند. هنر منبت شامل کنده‌کاری حجمی روی چوب می‌شود که در دوره صفویه به اوج خود رسید و منجر به خلق شاهکار‌های زیادی روی در مساجد، منبرها، میزها، قاب‌ها، دسته‌های چاقو و… شد. قدیمی‌ترین اثر منبت کاری شیراز به صندوق بقعه متبرکه سید میر محمد (ع) از قرن هفتم هجری قمری تعلق دارد.

منبت‌کاری با چوب به‌وسیله مواد ساده‌ای مانند چند قلم و اسکنه‌ای فلزی انجام شده و در آن از خطوط کوفی و نقوش اسلیمی تا نقوش ختایی، گل و مرغ دیده می‌شود. در حال حاضر چندین کارگاه منبت‌کاری در شهر شیراز فعال هستند که در میان کار‌های منبت، ساخت منبت تخته شطرنج بیشتر مورد توجه است و از آنجا که باید از موادی مانند عاج فیل و استخوان شتر برای چهار گوش‌های تخته استفاده کرد، کار ساخت آن ممکن است بیش از یک تا دو سال طول بکشد.

قلمزنی

قلمزنی، هنر جذاب دیگری است که با استفاده از قلم و چکش انجام می‌شود و در فهرست هنرهای فلزکاری قرار می‌گیرد. هنرمند برای قلمزنی باید نقش و نگارهای مختلف را روی فلزهایی مانند مس، نقره، طلا و برنج حکاکی کند. شهر شیراز در زمینه آثار قلمزنی خود شهرت دارد و طرح‌های زیبایی از تخت جمشید تا گل و مرغ و تصاویری از شاهنامه به وضوح در بسیاری از آن‌ها به چشم می‌خورد.

قلمزنی روی فلز دارای سبک‌های مختلفی است که در شیراز به سبک به جا مانده از اقوام سکاها، هخامنشیان و ساسانیان انجام می‌شود و در نتیجه از زیبایی خاصی برخوردار است. قلمزنان با چکش‌های مخصوص و قلم‌های متناسب با هر نقش و نگار، نقوش زیبایی خلق می‌کنند. از ویژگی‌ قلمزنی شیراز می‌توان به کار روی فلزات مختلف از جمله طلا، نقره، مس، برنج و دیگر فلزات اشاره کرد؛ گرچه کار روی فلز نقره، شهرتی جهانی برای هنرمندان شیرازی به‌ همراه آورده است.

کاشی هفت رنگ

کاشی هفت رنگ یکی از مهم‌ترین صنایع دستی شیراز است که به معماری دوران اسلامی تعلق دارد. برای تهیه این کاشی، کاشی‌های لعاب‌دار سفید کنار هم چیده شده و با رنگ‌های مختلف رنگ‌آمیزی می‌شود. پس از طراحی و رنگ‌آمیزی، روی آن لعاب می‌خورد و در کوره قرار می‌گیرد تا آماده نصب ‌شود.

در این نوع کاشی‌ها اغلب از رنگ‌های سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد و حنایی استفاده می‌شود که عموما برای مکان‌های تاریخی و متبرکه کاربرد دارد. مهم‌ترین ویژگی کاشی هفت رنگ شیراز، کیفیت و ترکیبات خاص لعاب آن است؛ ضمن اینکه استفاده از نقش معروف «گل و مرغ» نیز آن را از سایر کاشی‌های هفت رنگ متمایز کرده است.

نمونه‌های این سبک هنری را می‌توان در مسجد نصیرالملک به نظاره نشست که جذابیتی دوچندان به آن بخشیده‌اند. همچنین هنگام بازدید از مسجد وکیل، عمارت نارنجستان و باغ عفیف آباد در شیراز نیز کاشی‌های هفت‌ رنگ خودنمایی می‌کنند.

بیشتر بخوانید: آشنایی با صنایع دستی خوزستان

فرش دست‌بافت

فرش‌های دست‌بافت شیراز اغلب توسط عشایر بخش‌های مختلف استان فارس و همچنین تعدادی از شهرها و روستاهای استان نظیر آباده و فسا تهیه می‌شوند و با طرح‌هایی نظیر قشقایی، افشار، خمسه، آباده و… خودنمایی می‌کنند. یکی از ویژگی‌های این هنر استفاده از نقش بلبل است که به‌طور کل پرندگان در فرش‌های شیرازی نمادی از قناعت و خوشبختی هستند.

تنوع رنگی این فرش‌ها محدود است و گره‌های آن خیلی ریز نیست. رنگ‌ها نیز معنای خاص خود را دارند و رنگ زرد نشانه شادی، رنگ قرمز نشانه زندگی و رنگ‌ تیره نشانه درد و اندوه است. فرش‌های این منطقه نرم، ظریف و نازک هستند و گره آن‌ها به‌صورت متقارن (ترکی) و نامتقارن (فارسی) است.

گبه

در سفر به شیراز می‌توانید گبه‌های زیبا را برای سوغاتی خریداری کنید. این هنر زیبا نیز همچون فرش دست‌بافت، در میان عشایر قشقایی و اقوام لر بخش‌های مختلف استان فارس رواج دارد. گبه، فرشی با الیاف پنبه یا پشم است که معمولا در ابعاد کوچک بافته می‌شود و شامل طرح‌های هندسی و نقش‌های خیالی و ذهنی است. به‌عبارتی، بافنده گبه هیچ طرح از پیش آماده‌ای برای بافت ندارد و با الهام از طبیعت و ذهن قدرتمند خود دست به خلق چنین هنری می‌زند. بی‌دلیل نیست که گاهی اوقات زیبایی گبه از بقیه دست بافته‌ها فراتر می‌رود.

گبه‌های شیراز به‌دلیل استفاده از نقش و رنگ زیاد، معمولا از تنوع بسیار بالایی برخوردار هستند. در گبه‌هایی که عشایر قشقایی می‌بافند، شیر به‌عنوان نماد جوانمردی رواج زیادی دارد. طرح‌های ترنج، ستاره، لچک، نقش، خشتی، نقش حیوانات و… نیز در گبه‌های این منطقه دیده می‌شود.

گلیم

گلیم می‌تواند انتخاب دیگر گردشگران برای سوغات شیراز باشد. برای بافت گلیم نیز همچون گبه از نقش‌ خاصی استفاده نمی‌شود و عمده این نقش‌ها ذهنی هستند. زنان و دختران روستایی و عشایر قشقایی اغلب به بافت گلیم می‌پردازند و با هنر خود نقش مهمی در رشد و ارتقای این هنر اصیل ایفا می‌کنند.

گبه‌های قشقایی تمام پشم هستند و نقش‌هایی مانند لچک ترنج، ستاره، خشتی، حیوانات و… در آن‌ها کاربرد دارد. برای خرید گلیم‌های قشقایی کافی است به بازار‌های شیراز سری بزنید و از میان محصولات متنوعی نظیر کف‌پوش، پادری، روانداز، خورجین و… دست به انتخاب بزنید.

جاجیم

جاجیم یکی از صنایع دستی معروف شیراز است که در بازار وکیل به‌وفور یافت می‌شود و از کیف و کفش تا رواندازهای زیبا در آن به فروش می‌رسد. برخی از جاجیم‌ها یک رو و برخی دیگر دو رو هستند؛ ضمن اینکه نقشه متفاوتی دارند که باعث تفاوت در شکل آن‌ها می‌شود. قیمت این هنر زیبا بسیار ارزان‌تر از فرش است و از همین رو افراد بیشتری قادر به تهیه آن هستند. بسیاری از عشایر برای پوشاندن رختخواب و اثاثیه خود از جاجیم استفاده می‌کنند.

گیوه

گیوه نوعی کفش بادوام، نرم و راحت با رویه دست‌بافت است که در مناطق مختلف ایران به‌ویژه در مناطق روستایی و کوهستانی استفاده می‌شود. این صنایع دستی از دو قسمت زیری و رویی تشکیل شده که بخش زیری آن معمولا لاستیکی یا چرمی و قسمت بالای آن با نخ بافته شده است.

گیوه‌های مختلفی در سراسر ایران تهیه می‌شود؛ اما آنچه گیوه شیراز را متمایز می‌کند، نوع گره آن است. در سایر گیوه‌ها اگر بخشی از بافت از بین برود، آن قسمت خراب می‌شود؛ هرچند این موضوع درباره گیوه شیراز صدق نمی‌کند. در واقع گره این گیوه به‌گونه‌ای زده می‌شود که در صورت قیچی‌شدن هم آسیبی نمی‌بیند. همچنین هنگام پوشیدن گیوه‌، هیچ فشاری متوجه پا نیست و به‌آسانی می‌توان آن را با گل گیوه تمیز کرد.

بیشتر بخوانید: آشنایی با صنایع دستی شهر بندرعباس

نمدمالی

نمدمالی از قدیمی‌ترین شیوه‌های تهیه زیرانداز به حساب می‌آید که تاکنون شناخته شده است. این زیرانداز سنتی از پشم تولید شده و در اثر فشار و رطوبت و حرارت یک‌پارچه می‌شود. در واقع، به این دلیل که با مالش پیاپی نمد بر سطح زمین و به کمک دست و پا، الیاف نمد در هم تنیده می‌شود، به آن هنر نمدمالی می‌گویند.

نمد از گذشته‌های دور کاربردهای گوناگونی داشته است که اغلب در تهیه کلاه، بالاپوش، پاپوش، لباس چوپان و… استفاده می‌شد. نمدها معمولا بدون درز و دوخت هستند و علاوه بر شکل ساده، به‌صورت نقش‌دار نیز تهیه می‌شوند. رنگ‌آمیزی نمد در گذشته محدود به رنگ‌های طبیعی پشم بود؛ اما امروزه رنگ‌‌های گوناگونی مانند قرمز، آبی، زرد ، نارنجی و… نیز در آن به کار می‌رود.

سفالگری

سفالگری از جمله هنرهای رایج در شیراز است که با ابزارهای مختلفی مثل چاقوی سفالگری، سیم قطع‌کننده، مشته، ابزار حلقه، سیم و تراش، ‌اسفنج،‌ گل رس و… تهیه می‌شود. گل رس انواع مختلفی دارد که از کائولین تا رس بال یا بال کلی، خاک نسوز و خاک رس خشت را در بر می‌گیرد.

برای تهیه سفال ابتدا مقدار معینی آب و خاک رس را با هم مخلوط می‌کنند و وقتی آماده شد، گل روی چرخ سفالگری قرار می‌گیرد و هنرمند شروع به چرخکاری آن می‌کند. پس از ساخت ظروفی از گل رس، آن‌ها را داخل کوره می‌گذارند و با دمای زیاد می‌پزند. گل رس در اثر پخت، سخت و محکم می‌شود.

پارچه های رنگی عشایر

پارچه های رنگی عشایر یکی دیگر از بخش‌های جذاب در بازار وکیل شیراز است که چشم هر گردشگری را به خود خیره می‌کند. این پارچه‌های رنگارنگ برای دوخت لباس‌ عشایر فارس مناسب هستند؛ اما سوغاتی‌های چشم‌نوازی نیز هستند که برای بسیاری از مردم شهرنشین جذابیت دارند.

میناکاری

هنر میناکاری در دوران صفویه اهمت زیادی پیدا کرد و از آن زمان تاکنون طرفداران بسیاری دارد. در میناکاری از فلزاتی مثل طلا، مس، نقره، استیل، آلومینیوم، مفرغ، برنج و برنز استفاده می‌شود که فلز مس اغلب به‌خاطر دوام و استحکام، شکل‌پذیر‌ی، چکش‌خواری و قابلیت ورقه‌شدن، بهترین گزینه است.

برای تهیه یک اثر، فلزی به‌شکل و اندازه مورد نظر ساخته می‌شود و پس از آن لعاب سفیدرنگی به نام لعاب آستر روی آن می‌آید. بعد آن را در کوره‌ای با حداکثر حرارت ۷۵۰ درجه سانتی‌گراد قرار می‌دهند و در ادامه از کوره خارج می‌کنند و با لعاب مرغوب‌تری می‌پوشانند و مجددا در کوره می‌گذارند. لعاب‌کاری معمولا چندین بار تکرار می‌شود. پس از طی این مراحل، میناکار روی فلز لعاب‌دیده، طرح و نقش می‌اندازد. ظروف مینایی بعد از نقاشی، به کوره فرستاده می‌شوند تا رنگ‌ها به‌شکل مطلوب درآیند.

بیشتر بخوانید: آشنایی با صنایع دستی شهر کرمان

شیشه گری

شیشه‌گری از هنرهای قدیمی محسوب می‌شود که در برخی مناطق ایران از جمله شیراز رواج داشته است. شیشه‌گری هنر شکل‌دهی به شیشه است که برای این منظور ابتدا ماده شیشه را حرارت می‌دهند تا نرم شود؛ سپس با ابزار مخصوص یا دمیدن، آن را به اشکال زیبایی درمی‌آورند.

هنرمندان شیشه‌گر در گذشته علاوه بر بطری، اشیای تزیینی نظیر گلدان، گلاب‌پاش، اشکال میوه‌ها و حیوانات را تهیه می‌کردند؛ گرچه امروزه تعداد پرچم‌داران این هنر در کل استان فارس انگشت‌شمار است. در ساخت شیشه از تکنیک‌های مختلفی همچون شیشه‌گری فوتی، دمی-علمی و همجوشی استفاده می‌شود و برای تزیین آن نیز می‌توان به‌سراغ تراش، حکاکی، نقاشی و معرق شیشه رفت.

مینیاتور

واژه «مینیاتور» که حدودا از دوره قاجار وارد زبان فارسی شد، مخفف کلمه فرانسوی «مینی موم ناتورال» است و به هر نوع هنر ظریفی گفته می‌شود؛ گرچه در ایران منظور نوعی نقاشی با سابقه طولانی است که قابلیت به تصویر درآوردن تمامی طبیعت در قالبی کوچک را دارد.

نقاشی مینیاتور با درون‌مایه‌های مفهومی مختلفی نظیر موضوع‌های ملی، هنری، مذهبی، فرهنگی و اجتماعی و غیره انجام می‌شود و حتی در برخی موارد، نقوش تاریخی و موجودات خیالی نیز در آن به چشم می‌خورد. موضوع نقاشی مینیاتور معمولا شامل شکار و شکارچیان، حیوانات مختلف، سیمرغ و اژدها، فرشتگان، اتفاقات مهم تاریخی و… است. گاهی اوقات نیز از مینیاتور برای تزیین حاشیه اشعار و نوشته‌های کتب خطی استفاده می‌شود.

نقاشی گل و مرغ

خلق طرح‌های اسلیمی و گل و مرغ و ترنج سابقه‌ای طولانی در شیراز دارد و نمونه‌های بی‌نظیر آن‌ها را می‌توان در بسیاری از مساجد و بقاع متبرک شهر از قبیل امامزاده حسین (ع)، باغ ارم، باغ عفیف آباد، باغ نارنجستان قوام و مسجد رمضان خان مشاهده کرد.

با وجود قدمت این هنر توجه چندانی به اعتلای آن نشده و هنر نگارگری گل و مرغ در شیراز رو به فراموشی است. مسلما در صورت حمایت از هنرمندان این رشته، می‌توان از آن در مرمت مکان‌های زیارتی، مساجد، مکان‌های تاریخی و هتل‌ها استفاده کرد.

💠 کانال «صبح من» در بله  💠 کانال «صبح من» در ایتا  💠 کانال «صبح من» در واتساپ