«صبح من» با هنر: صنایع دستی، بیانگر صنعت، هنر، ذوق و فرهنگ نیاکان هر کشور است که هویت تاریخی و فرهنگی مردم آن را روایت می‌کند. در این مطلب، قصد داریم صنایع دستی استان خراسان را معرفی کنیم.
به گزارش مجله خبری «صبح من»، در گذشته خراسان یک استان به مرکزیت شهر مشهد بوده است که اکنون به سه استان خراسان رضوی، خراسان شمالی و خراسان جنوبی تقسیم شده است. مرکز این استان‌ها به ترتیب مشهد، بجنورد و بیرجند است.
با ما همراه باشید تا در ادامه این پست، به صنایع دستی هر کدام از این استان‌ها به صورت جداگانه بپردازیم.
صنایع دستی خراسان شمالی
استان خراسان شمالی همه ساله بیش از ۳ میلیون مسافر را پذیرا است. علاوه بر جاذبه‌های گردشگری این استان که هر سال مسافران زیادی را به خود جذب می‌کند، صنایع دستی خراسان شمالی نیز از جایگاه خاصی برخوردار است.
به علت وجود مراتع سرسبز و بکر و علاوه بر آن رونق دامداری، دسترسی به مواد اولیه در این استان ساده بوده و از قیمت پایینی نیز برخوردارند. در ادامه به برخی از صنایع دستی این استان می‌پردازیم.
تذهیب و تشعیر
تذهیب به معنی زراندود کردن و همچنین طلاکاری است که با نقوش الهام‌گرفته از طبیعت انجام می‌شود. این نقوش کاملاً تجریدی، هندسی و منظم است که با خطوط مشکی و آب طلا تزئین می‌شود.
واژه تشعیر نیز از شعر به معنای «مو» گرفته شده است. این هنر شامل قلم‌گیری است که با نازکی و ظرافت یک مو انجام می‌شود. استفاده از این هنر در حاشیه نسخه‌های خطی، کتاب‌ها و تابلوهای نگارگری، همراه با نقوش گیاهی و جانوری رایج است.
ساخت سازهای سنتی
موسیقی از ارکان حائز اهمیت مراسم، جشن‌ها و آئین‌های مختلف در فرهنگ این سرزمین و همچین این استان است. ساخت سازهای سنتی همواره از مراتب خاصی برخوردار بوده است. از جمله سازهای بومی و رایج در این استان می‌توان سازهای دوتار، سه‌تار، دایره، کمانچه و قشمه را نام برد. ساز قشمه از سازهای اصیل استان خراسان شمالی است که هفت بند در بالا و یک بند در زیر دارد. همچنین بدنه نی این ساز از چوب ساخته می‌شود.
جنس این سازها نیز اغلب از چوب‌های گردو، افرا، سنجد و توت بوده و از استخوان و شاخ قوچ نیز در ساخت ملزومات آن‌ها استفاده می‌شود.
چوخه
چوخه در اکثر فرهنگ‌های لغت، به معنی نوعی تن‌پوش پشمی است. چوخه به عنوان جلیقه، کت و شلوار و … استفاده می‌شود. نوع آب و هوای استان خراسان شمالی و شرایط اقلیمی این استان باعث می‌شود که مردان، چوخه را به عنوان البسه در زمستان استفاده کنند.
معمولاً جوانان و پهلوانان ایل سفارش پالتوی چوخه می‌دادند. این لباس به عنوان یک قانون در هنگام مبارزه کشتی استفاده می‌شد و همین قضیه سبب شد که این مبارزه به نام «چوخه» مشهور شود. از مهم‌ترین علل استفاده از این لباس، استحکام آن است که هیچ پارچه‌ای از لحاظ دوام آوردن در مبارزه کشتی، به پای چوخه نمی‌رسد.
چاروق
چاروق به استناد لغت‌نامه دهخدا کلمه‌ای ترکی بوده که به نوعی کفش اطلاق می‌شود. این کفش از پوست تهیه شده و با ریسمان‌های بلند و ضخیم به پا بسته می‌شود. چاروق از ویژگی‌ها و ظاهری خاص برخوردار است. این پاپوش سنتی، از زمان‌های دور در مناطق شمالی ایران از جمله بجنورد، مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
تهیه این کفش دو روش منحصر به فرد دارد. نوعی از آن مخصوص اقشار کم‌درآمد بوده که تزئینات و گلدوزی‌های کمتری در آن استفاده می‌شود. نوع خاص آن از چرمی با کیفیت بالا تهیه می‌شود که سطح آن توسط نخ‌های ابریشمی رنگی و گلابتون، به روش دوخت‌های تزئینی و حکاکی روی چرم تزئین شده است.
سفره کردی
نوعی گلیم به نام سفره کردی، رایج‌ترین هنر عشایر خراسان شمالی است. این گلیم از بافته‌های منحصر به فرد زنان کرد عشایر این خطه است و در شهرستان‌های بجنورد، مانه و سملقان، شیروان، فاروج واسفراین رواج دارد.
نقش‌های بسیار زیبا و با مضامین و مفاهیم عمیق سفره کردی، در باورهای این منطقه ریشه دارد. این گلیم از پشم بافته می‌شود و نقوش به کار رفته در این دستبافتهها از تنوع خارق‌العاده‌ای برخوردار است. این نقوش عمدتاً شامل نقوش انتزاعی گیاهی و حیوانی و همچنین نقوش هندسی بر اساس سه شکل مربع، مثلث و دایره هستند.
دیگر نمونه‌های صنایع دستی خراسان شمالی
از دیگر هنرها و صنایع دستی استان خراسان شمالی، می‌توان به چادر شب، نمد مالی، مینیاتور، نقاشی روی چرم، منبت‌کاری و انواع سوزن‌دوزی اشاره کرد.
بیشتر بخوانید: آشنایی با صنایع دستی بوشهر
صنایع دستی خراسان جنوبی
صنایع دستی هر منطقه از محیط فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی آن سرزمین تاثیر می‌گیرد. منطقه جنوب خراسان از موقعیت خاص جغرافیایی و فرهنگی برخوردار بوده و دارای صنایع دستی منحصر به فردی است.
تاریخ طبری قدیمی‌ترین سندی است که حکایت‌‌گر صنایع منطقه قهستان است.
بسیاری از محققان و نویسندگان معتقدند که تاریخ شروع صنایع دستی در این منطقه به حدوداً هزار سال پیش باز می‌گردد.
از مزایای صنایع دستی استان خراسان جنوبی، بکر و اصیل بودن طرح است. همچنین نقوش و تولیدات صنایع دستی این استان و استفاده از مواد اولیه بومی در تولید و تهیه آنان، از دیگر مزیت‌های صنایع دستی این استان به شمار می‌رود. در ادامه برخی از این صنایع را معرفی خواهیم کرد.
برک بافی
برک به نوعی پارچه اطلاق می‌شود که از پشتم شتر یا موی بز بافته شده است. در گویش محلی به برک «کرکی» یا «کورگی» هم می‌گویند.
برک پارچه‌ای نرم و در عین حال ضخیم است که با دستگاه‌های نساجی سنتی بافته می‌شود. این پارچه از لطافت و استحکام مطلوبی برخوردار بود و معمولاً برای دوخت لباس زمستانی، به ویژه کت مردانه استفاده می‌شود. نوع اعلای برک به «شمشیرک» معروف است. در گذشته، خیاطان از شمشیرک، برای حاکمان جامه‌هایی فاخر می‌دوختند.
از خواص برک خودرنگ بودن آن است، به این معنی که رنگرزی نمی‌شود. رنگ‌های قهوه‌ای، سیاه، سفید، شیری و خاکستری، رنگ‌هایی هستند که برک در آن‌ها بافته می‌شود.
از قدیمی‌ترین صنایع دستی خراسان جنوبی برک‌بافی است. قدمت این هنر به پیش از دوره سلجوقی بازمی‌گردد که در سفرنامه‌های سیاحان خارجی، توصیف آن آمده است. این هنر در برخی شهرستان‌های استان مثل بشرویه رایج بوده است و امروزه نیز در گوشه و کنار استان دیده می‌شود. خوشبختانه در سال‌های اخیر، با همکاری بافندگان و نهادهای مرتبط، اقدامات خوبی برای برک‌بافی صورت گرفته است.
ترکه بافی
به نوعی حصیربافی ترکه‌بافی گفته می‌شود. این هنر از جهاتی با حصیربافی فرق می‌کند. مثلاً مواد اولیه‌ی آن متفاوت با حصیر است. از مواد اولیه‌ی آن می‌توان شاخه‌های جوان و نازک درختچه‌های بادام کوهی را مثال زد. این محصول از سوغاتی‌های استان خراسان جنوبی نیز هست.
اگر به این استان سفر کردید که دنبال سوغاتی‌ای مناسب برای عزیزان خود می‌گشتید، این محصول از صنایع دستی بیرجند است و در فصول زمستان و پاییز، رواج زیادی دارد.
برای تهیه و ساخت این محصولات از مواد متفاوتی استفاده می‌شود. این امر موجب می‌گردد که این محصولات دارای رنگ‌های مختلفی باشند. برای مثال رنگ سبز آن از ترکه‌ی بید مشک بافته می‌شود و بسیار هم مقاوم است.
حوله بافی
حوله بافی از منسوجات و فرآورده‌هایی است که به کمک دستگاه‌های بافندگی دووردی و چهاروردی تولید می‌شود. امروزه حوله بافی مانند گذشته با دستگاه‌های سنتی و به شیوه‌های قدیم، با داری بافته می‌شود که معروف به «تو بافی» یا «تون بافی» است.
نقش‌های کلو، گنتی، چپر بافت و جناغی از انواع نقوش به کار رفته در حوله بافی هستند.
سفره آردی
نوعی گلیم مربعی‌شکل که در منطقه قائنات و سرایان تهیه می‌شود به سفره آردی معروف است. این گلیم با ترکیب تکنیک گلیم ساده و پیچ و گلیم‌پیچ با حاشیه پرزدار بافته می‌شود.
از این بافته‌ها برای خمیرگیری نوعی نان استفاده می‌شود که محبوب و خوشمزه‌ترین سوغات خراسان جنوبی است. به همین علت به این گلیم، سفره آردی می‌گویند. از دیگر کاربردهای سفره آردی، می‌توان به زیرانداز بودن برای پخت، روکرسی‌ای و سجاده اشاره کرد.
جنس سفره آردی از پنبه، پشم و یا به صورت ترکیبی از هر دو است. این سفره یا به صورت گلیم‌باف با نقوش هندسی ساده بافته و یا از ترکیب دو تکنیک بافت گلیم و قالی برای تهیه آن استفاده می‌شود.
قدمت این رشته صنایع دستی حدوداً ۲۰۰ سال است. امروزه با آموزش این هنر، علاوه بر ایجاد اشتفال به احیای این صنایع دستی ارزشمند نیز کمک می‌کنند.
جاجیم بافی
از دیگر صنایع دستی خراسان جنوبی، می‌توان جاجیم بافی را نام برد. نساجی سنتی از قدمت تاریخی بسیار طولانی در این منطقه برخوردار است که نقش مهمی را در خودکفایی مردم این منطقه ایفا کرده است. جاجیم بافی یکی از زیرگروه‌های مهم نساجی سنتی است.
جاجیم دستبافته‌ای شبیه پلاس و گلیم است که نقش‌های راه راه رنگی دارد. این دستبافته مانند سایر دستبافتهها، به عنوان زیرانداز مورد استفاده قرار می‌گیرد. جاجیم پرز ندارد و از نخ‌های رنگین پنبه‌ای یا پشمی بافته می‌شود. امروزه برای بافتن جاجیم از نخ کاموا نیز استفاده می‌گردد.
دیگر صنایع دستی خراسان جنوبی
از دیگر صنایع دستی خراسان جنوبی می‌توان به سکه‌دوزی، درویش‌دوزی، قالی‌بافی و … اشاره کرد. اگر به این استان سفر کردید، بعد از بازدید از آثار و ابنیه تاریخی آن به بازار آن سری بزنید و بهترین سوغاتی را برای عزیزان خود انتخاب نمایید.
بیشتر بخوانید: آشنایی با صنایع دستی خوزستان
صنایع دستی خراسان رضوی
از زیباترین جاذبه‌های فرهنگی استان خراسان رضوی، صنایع دستی این منطقه هستند. صنایع دستی خراسان رضوی ویژگی‌های خاصی دارند. این صنایع به سه دسته صنایع شهری، روستایی و عشایری تقسیم می‌شوند و در اقتصاد منطقه، نقش پررنگی ایفا می‌کنند.
استان خراسان رضوی یکی از غنی‌ترین سرزمین‌های صاحب فن، فرهنگ و هنر در کشور ایران به شمار رفته که شمار صنایع دستی و هنرهای سنتی آن بیشتر از ۳۰ نمونه است.
سنگ تراشی
سنگ‌های قیمتی خراسان رضوی شهرتی جهانی دارند و این امر سبب شد که شهر مشهد از سوی شورای جهانی صنایع دستی، شهر جهانی گوهرسنگ‌ها معرفی شود. استادکاران رشته سنگ‌تراشی در طی سالیان متمادی به اوج مهارت و هنر رسیده‌اند.
قدمت این هنر به چهارده قرن می‌رسد! سنگ‌تراشی با توجه به سنگ‌های هرکاره در کوه‌های اطراف مشهد، از جمله رشته کوه‌های بینالود، رونق زیادی یافته است. علت اینکه به این نوع سنگ «هرکاره» گفته می‌شود، این است که به علت مقاوم بودن آن در برابر آتش، تقریباً هر محصولی را می‌توان از آن تهیه کرد.
دیگ‌های سنتی از پرخاصیت‌ترین سوغات خراسان رضوی و از مهم‌ترین صنایع دستی شهر مشهد است. عمده تولیدات صنایع دستی سنگی عبارت از انواع دیگ هرکاره، قابلمه دیزی سنگی، هاون، دست آس، قندان، ظروف پذیرایی، سماور، بشقاب، ظروف تزئینی، انواع مجسمه و تزئینات سنگی، لیوان، استکان و نعلبکی و … است.
پوستین دوزی
از دیگر صنایع دستی خراسان رضوی، دست‌سازهای از جنس پوست گوسفند است. این دست‌سازها به صورت ماهرانه و استادانه‌ای تزئین، رنگ‌آمیزی و سوزن‌دوزی شده است.
برای ساخت این پوست‌های زیبا و گرانبها، ابتدا پوست‌های تازه گوسفند دباغی رنگ‌آمیزی شده و به صورتی نرم آماده می‌شود. سپس آن را به طرح و الگوی مد نظر برش داده و با سوزن می‌دوزند.
ارغوان بافی
شهر مشهد در زمینه بافت سبد شهرت ویژه‌ای دارد. ارغوان درختچه‌ای خودرو است که در دره های مایان طرقبه رشد می کند چوب‌های لازم برای ساخت این سبدها، از اواسط بهار تا اواخر پاییز جمع‌آوری می‌شوند. پس از آن، ابتدا ترکه‌ها را در محیطی خیس و مرطوب گذاشته و بافندگان، سپس آن‌ها را به شکل سبد و کالاهای تزئینی بافته و هنری به نام ارغوان بافی خلق می‌کنند.
گلیم بافی
گلیم بافی در میان عشایر و روستاییان خراسان رضوی به عنوان یک فعالیت خانگی معمول است. بسیاری از زنان هنرمند روستایی و عشایر استان خراسان رضوی، در کنار کارهای روزمره خود، گلیم نیز می‌بافند. عمده بافت گلیم در مناطق مشهد و قوچان است.
گلیم‌ها از نخ پشمی، پنبه‌ای یا کنفی، به وسیله دار بافته می‌شوند و هیچ پرزی ندارند. بسیاری از طرح‌های گلیم‌ها از طبیعت الهام گرفته شده است.
سماور واژه ای روسی به معنای خودجوش است. سماور برای اولین بار توسط شاهرخ، نوه‌ی نادر شاه افشار وارد ایران شد. این کالا تا مدت‌ها کالایی وارداتی بود. بعدها این هنر در میان عشایر و روستاییان رونق گرفت. سازندگان علاوه بر سماور، وسایل مرتبط مانند لگنچه، پارچ و جام نیز می‌سازند.
بیشتر بخوانید: آشنایی با صنایع دستی شهر بندرعباس
