آیا وجدان، همان صدای خداوند است؟

کد خبر : 67740

در مطلب امروز به سراغ این پرسش رفته‌ایم که آیا وجدان، همان صدای خداوند است؟ پاسخ دفتر استاد شیخ حسین انصاریان را در ادامه بخوانید.

«صبح من» با دانستنی‌های مذهبی: دانستن برخی مطالب مذهبی، به ما کمک می‌کند علاوه بر افزایش آگاهی، بهتر در مقابل انحرافات مذهبی، بایستیم. «صبح من» از این پس سلسله مطالبی را در این زمینه در اختیار شما قرار خواهد داد.

به گزارش مجله‌ی خبری «صبح من»، در مطلب امروز به سراغ این پرسش رفته‌ایم که آیا وجدان، همان صدای خداوند است؟ پاسخ دفتر استاد شیخ حسین انصاریان را در ادامه بخوانید.

درباره‌ی اصل وجود وجدان، دیرزمانی است که بحث‌ها و مناقشات دامنه‌داری میان اندیشمندان جهان وجود داشته است؛ گروهی اصل وجود وجدان را به طور کلّی نفی کرده و آن را وَهْم و خیالی بیش نمی‌دانند و برخی، آن را وجه تمایز انسان و حیوان دانسته‌اند.

نه مادیون در مورد وجدان دیدگاه مشترکی دارند و نه الهیون، حتی دانشمندان اسلامی دیدگاه یکسانی در این موضوع ندارند.

فروید برای وجدان اخلاقی، اصالت طبیعی قائل نیست و آن را امری اکتسابی می‌داند و می‌گوید: قضاوت‌های وجدان هم نمی‌تواند صد در صد صحیح و اطمینان‌ بخش باشد، زیرا منشأ آن، تربیت‌های خانواده و اجتماع است و محتوای وجدان اخلاقی مردم را، مجموعه‌ای از واردات (= درک‌های) صحیح و ناصحیح تشکیل می‌دهد.

بر خلاف نظریه فروید، عده زیادی از دانشمندان غربی، وجدان اخلاقی فطری را قبول دارند و معتقدند: آدمی علاوه بر وجدان اکتسابی (که ناشی از تربیت خانواده و اجتماع است) دارای وجدان اخلاقی فطری می‌باشد.

ویکتور هوگو، ژان ژاک روسو، کانت و حتی راسل بر این نکته تأکید کرده‌اند.

ویکتورهوگو وجدان را به قطب نمای کشتی انسانی در اقیانوس هستی تشبیه کرده است.

به عقیده ژان ژاک روسو متفکر فرانسوی، هر یک از انسانها در درون خود صاحب نیرویی به نام وجدان است که فهم خوب و بد، حکم به انجام کارهای خوب و اجتناب از کارهای بد، نیز سرزنش و ملامت انسان به سبب انجام بدی‌ها و ترک خوبی‌ها، از شئون و کارهای آن است.

وی با ستایش وجدان، آن را غریزه ملکوتی و ملاک برتری انسان بر چارپایان می‌داند.

کانت فیلسوف آلمانی، اخلاق را دستورهای صریح و قاطعی می‌داند که وجدان انسان، به وی الهام می‌کند. او وجدان را ماهیت اعجاب‌انگیزی دانسته است.

برترراند راسل با آن که پدیده اخلاق را تقریباً انکار کرده، ولی در مورد وجدان با صراحت می‌گوید: در تاریخ جهان هرگز در هیچ زمانی همکاری اندیشه و وجدان فردی برای جهان مانند امروز مهم نبوده است.

الهیون و پیروان مکتب پیامبران، وجدان اخلاقی فطری را ثابت دانسته و آن را مانند سایر موجودات جهان، آفریده حضرت حق می‌دانند. آنان بر این باورند که خداوند این راهنمای واقع بین را به اراده‌ی حکیمانه خود آفریده و در نهاد مردم مستقر نموده است تا با فروغش، خوب و بد را بشناسند، اصول فضایل و رذایل را درک کنند و راه رستگاری و سعادت را از گمراهی و بدبختی تمیز دهند.

استاد مطهری، وجدان را یکی از ویژگی‌های روح انسان و منشأ امر و نهی‌های اجتماعی می‌داند که بر اساس آیه «و نَفْسٍ و ما سوّیها فألهمها فجورها و تقویها» خداوند کارهای زشت و تقوا و پاکی را به آدمی الهام کرده و در ذات و سرشتش این نکته را نهاده که چه کاری زشت است و نباید انجام داد، یا چه کاری خوب است و باید انجام گیرد. از این رو وقتی انسان کار قبیحی می‌کند و به جرم و خیانتی دست می‌زند، نفس لوّامه یا وجدان اخلاقی‌اش او را مورد ملامت و سرزنش قرار می‌دهد.

علامه محمد تقی جعفری نیز وجدان را غیر از عقل و غریزه می‌داند و معتقد است این که انسانها باید از احکام و دستورهای عقل پیروی کنند، سندی جز وجدان ندارد. در معنای عمومی وجدان، تمام حیوانات اشتراک دارند، ولی در انسان‌ها وجدان در معنای عمومی غریزی منحصر نمی‌گردد، بلکه دریافت‌های عالی‌تری وجود دارد که حیوانات از آن محروم می‌باشند.

استاد مصباح یزدی، شناختن خوب و بد و تعیین مصادیق هر یک را بخشی از کار عقل میداند و نسبت دادن فهم آنها را به نیروی جداگانه به نام وجدان موجه نمیشناسد. وی درباره حکم وجدان می‌گوید: وجدان غیر از تحسین و تقبیح، امر و نهی حقیقی ندارد.

ایشان ندامت را نتیجه فهم و درک زیان وارد آمده و از کف رفتن منفعت و سرمایه مادی یا معنوی می‌داند.

به عقیده وی عذاب وجدان، فرع بر آن است که شخصی ارزش هایی را پذیرفته باشد و صفات و ملکاتی را به دست آورده و آنها را سرمایه و کمال معنوی خود بداند و کاری انجام داده باشد که به اعتقاد خودش مستلزم زیان و نقص او است.

بنابراین دانشمندان علوم اسلامی، همه اصل وجود وجدان را به عنوان امر فطری پذیرفته‌اند، ولی در حوزه کاری وجدان اختلاف نظر دارند. قرآن مجید به نفس سرزنشگر سوگند یاد کرده و می‌فرماید: «و لا أقسم بالنفس اللوامه». در آیه دیگر نفس انسان را چنین توصیف می‌کند که خوبی و بدی‎ها را خداوند به او الهام کرده است.

در احادیث اسلامی از آن به عنوان واعظ درونی یاد شده است. حافظ با توجه به این نکته می‌گوید:

در اندرون من خسته دل ندانم کیست***که من خموشم و او در فغان و در غوغاست

البته باید به این نکته توجه داشت که قدرت دعوت وجدان و پایه مقاومت او در مقابل طوفان‌های نفسانی و منافع شخصی بسیار محدود است و تکرار عمل زشت، دید وجدان را کور می‌کند و تشخیص او را دگرگون می‌سازد. گاهی کارهای خلاف و زشت، موجّه جلوه می‌کند و کار به جایی می‌رسد که انسان از کار خلاف، کوچکترین احساس ناراحتی نمی‌کند و چه بسا انسان از کشتن جگر گوشه خود لذت می‌برد، چنان که قرآن مجید می‌فرماید: بر بسیاری از افراد مشرک کشتن فرزندان، زیبا جلوه می‌نمود.