تاریخچه‌ی هنر پولک دوزی و انواع دوخت

 «صبح من» با هنر: به نصب پولک های طلایی و گاه طلای خالص بر روی پارچه ابریشمی یا پنبه ای «پولک دوزی» می گویند. این رودوزی گاهی همراه با گلدوزی ، منجوق ، سرمه ، ملیله ، ابریشم و سنگ مروارید انجام می شود.

به گزارش صبح من، در گذشته ، پولک از جنس طلا ، نقره یا برنجی با شکل هایی دایره مانند ، برگ ، گل ، ستاره ، هلالی ، اشکی و غیره بوده است. اما در حال حاضر پولک ها از جنس پلاستیک رنگی یا آلیاژی به اشکال هندسی ، برگی ، گلی ، گل ۴ پر یا ۵ پر ، ستاره ای ، ترنجی ، شمسه ای ، اسلیمی ، فلسی ، هلالی ، گوش ماهی ، صدفی ، دایره ای ساده و مضرس ، گوش خرگوش ، لوزی ، شش ضلعی منظم ، با دایره بزرگ و کوچک ، دایرهای زمینه زرکی ، قلابی ، مرغی ، بیضی ، مثلثی ، عقربه ای صاف و مضرس ، اشکی که دارای پوشش شفافی از یک ماده رنگین می باشد.

تاریخچه

در بین سال‌های ۱۴۸۰- ۱۴۸۲ “لئوناردو‌داوینچی” طرحی برای دستگاهی تهیه کرد که با استفاده از اهرم قرقره از یک ورقه فلزی، دیسک‌های کوچکی تولید کند. از آنجایی که این دستگاه هرگز ساخته نشد به طور یقین می‌توان این دستگاه را برای ساخت پولک‌ها به حساب آورد یا برای هدف‌های کاربردی‌تر دیگری در نظر گرفت.

پولک دوزی در دوره‌ باستان، نمادی از ثروت و شکوه

برخی از شواهد تاریخی نشان می‌دهد که از ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد، در دره رود سِند (مرز کشور پاکستان و هند کنونی) از پولک دوزی بر روی لباس استفاده می‌شد. در زمان مصر باستان در مقبره توتانخامون (از۱۳۲۳ قبل از میلاد تا ۱۳۴۱ قبل از میلاد) که در سال ۱۹۲۲ بازگشایی شد، بر روی لباس پادشاه مصر صفحه‌های پولکی دوخته ‌شده‌ بود. اولین نسخه، ناگت‌های طلایی (nuggets) بودند که به صورت دایره‌های نازک چکش‌کاری‌شده و مرکز این پولک‌ها، سوراخ شده بودند. انبوهی از آن‌ها در سراسر قبر توتنخامون پراکنده شده بود و با رسوبات آهن به رنگ‌های قرمز و بنفش رنگ‌آمیزی یا به شکل گُل‌هایی در طول لباس تشریفاتی او دوخته شده بود.

کلمه‌ی پولک در زبان انگلیسی (sequine)، به پول و ثروت اشاره دارد. این کلمه از کلمه عربی sikka به معنی سکه یا قالب ضرب شده، گرفته ‌شده‌است. بنابراین دوختن فلزات و سکه‌های گران‌بها در گذشته تنها به دلیل آمادگی، برای سفر آخرت افراد متمول نبود، بلکه وسیله‌ای برای تزیین لباس افراد ثروتمند نیز محسوب می‌شد.

در طول قرن ۱۳ میلادی سکه‌های تولید شده در ونیز با نام زکینو zecchino وجود داشت. در گذشته دوختن طلا و سایر فلزات به صورت سکه بر روی لباس، به عنوان سمبلی برای باز داری از دزدی و نشان‌دادن ثروت و دارایی و شکوه بود، این موضوع را بیشتر در زندگی عشایر خاورمیانه و اروپا روبرو هستیم. علاوه بر حفظ اشیای قیمتی لباس‌های پولک‌دار در بسیاری از تمدن‌های باستان مانند هند، مصر، پرو و… جلوه‌های درخشان دفع‌کننده ی ارواح شیطانی نیز بودند.  

پولک دوزی در اروپا از قرن ۱۷ تا قرن ۲۰ میلادی

در ربع اول قرن ۱۷ میلادی  پارچه‌های سکه‌دوزی شده در میان زنان دربار، اشراف و متولین جامعه محبوب بود. پولک‌های درخشان فلزی که در قرن ۱۷، ۱۸ و ۱۹ میلادی بر روی لباس و اکسسوری‌ها کار شده بود، جلوه‌ای تجملی به آن می‌بخشید.  پولک‌ها با ورود کولی‌های مهاجر در اروپا به عنوان ابزاری برای نمایشی رفاه بر روی لباس استفاده می‌شد. این مساله سنتی بود که از دوره الیزابت در لباس‌ها دیده می‌شود. از لباس‌های این دوره می‌توان به لباسی متعلق به قرن ۱۷ با گلدوزی و پولک‌دوزی در موزه‌ی ویکتوریا و آلبرت لندن اشاره کرد.

 در قرن ۱۹ سکه‌های zecchino سرانجام منسوخ شد و پولک‌های فرانسوی مورد استقبال مردم قرار گرفت که به عنوان یکی از مولفه‌های فشن تا امروز پوشیده و شناخته می‌شود.

انواع پارچه‌های‌ پولکی در آغاز قرن بیستم

 استفاده از پولک بر روی لباس پس از کشف مقبره توتنخامون در دهه ۱۹۲۰ به طور تصاعدی افزایش یافت. در پی کشف مقبره پادشاه مصر و رسانه‌ای شدن آن، مصرف پولک در لباس طراحی شده در آن دوران ترندهای مد را تغییر داد. با شکاف بیشتر اقتصادی در بافت جامعه پوشیدن انواع پارچه‌های پولکی معادل داشتن یک بیرکین (کیف معروف hermes) پوشیده شده با الماس بود.

تغییرات ساختار پولک از فلز تا پلاستیک

در دهه ۱۹۳۰ با فرآیند آبکاری فلزی ژلاتین، نسخه‌ی سبک‌تری از پولک‌های فلزی تولید شد. یکی از موانع اصلی این نوع پولک‌ها علاوه استفاده از رنگ بر پایه سرب، از بین رفتن رنگ آن در مجاورت گرمای دست و عرق بدن و رطوبت هوا و باران بود. این مساله باعث از بین رفتن پوسته رنگین روی آن می‌شد. امروزه از این پولک‌های خوراکی برای تزیین کیک و شیرینی استفاده می‌شود.

جلوه امروزی پولک‌ها که توسط “هربرت‌لیبرمن” با همکاری “استیمن‌کداک”، مدیر شرکت فیلم و عکس کداک در دهه ۱۹۳۰ تغییر کرد. با استفاده از استاتی که در انبار فیلم او بود شروع به ساختن پولک‌هایی از فیلم استات به عنوان نوع خاصی از پلاستیک از استات سلولز کردند. این پولک‌ها، زیبا اما بسیار شکننده و ضعیف بودند.  لیبرمن در توضیح این پولکها در مجله‌ی fanzine درباره این پولک‌ها گفت:” نور ازدرون رنگ عبور می‌کند، به نقره برخورد کرده و به بیرون منعکس می‌شود. مثل اینکه شما یک آینه را با لاک ناخن رنگ کنید. هرچه پلاستیک سخت‌تر باشد پولک زیباتر و شکننده‌تر است.”

در طول جنگ جهانی دوم تولید پولک‌های ژلاتین اروپایی متوقف شد. در سال ۱۹۵۲ شرکت بزرگ شیمیایی (du pont) دوپونت، نوع خاصی پلی‌استر کشی به نام mylar اختراع کرد که باعث تغییر مجدد در ساخت پولک شد، پولک‌های استیل مایلار_استات در این دوره محبوب شد.

شرکت لیبرمن به نام algy trimming,co، که اکنون در ساحل فلوریدا مستقر است، فیلم پلی استر شفاف تولید کرد که مایلار پولک‌های رنگی را احاطه کرده و از آن در مقابل شستن با ماشین لباسشویی محافظت می‌کرد. در نهایت پلاستیک وینیل جایگزین ترکیب مایلار- استات شد. پولک های امروزی با پلاستیک وینیل با پایداری بیشتر و به صرفه‌تری تولید می‌شود که تولید ارزان و آسانی دارد.

تاریخچه پولک در ایران

این رودوزی، از هنرهایی است که سابقه ای بس طولانی دارد . در سال ۱۹۶۹ میلادی در حفاری هایی که در «شهرسوخته» انجام شد ، پیکره برنزی کشف شد که بر روی لباس آن پولک های کوچک تزئینی به بلندی تقریبی ۴ سانتی مترکه تا پایین زانو کشیده شده ، دیده می شود. این تزئینات که در سه ردیف مجزا از یکدیگر با کمربند جدا شده اند به پولک دوزی های روی پیش بند البسه بانوان بلوچستان شباهت دارند.

در زمان هخامنشیان از این رودوزی برای تزئین البسه ، کلاه و پرده استفاده می کردند. بر اساس آثار و شواهد موجود سپاهیان هخامنشی کلاهی از جنس نمد بر سر می گذاشتند که پولک دوزی شده بود و همچنین قبای الوان آستین داری بر تن می کردند که بر روی آن پولک هایی همچون فلس ماهی وجود داشت اما به گفته آندره گدار این هنر در زمان هخامنشیان رونق زیادی نداشته و در زمان اشکانیان توسعه بسیار زیادی پیدا کرده و باعث ایجاد روابط تجاری بین ایران و سایر کشور ها شد.

در دوران اسلامی جنس پولک ها از طلا و نقره به مس و برنج تغییر کرد و برای تزئین پوشاک به مفهوم عام به کار گرفته شد.

در دوره صفویه از این هنرهمراه با دوخت های دیگر به عنوان مکمل برای تزئین پرده ها ، سفره ها ، تابلو های تزئینی و سجاده استفاده می شده است.

نقوش

طرح هایی که در انواع پولک دوزی مورد استفاده قرار می گیرد اما تصاویری از گل وبوته ، پرندگان ، حیوانات ، مناظر ، گل های گلدانی ، محرابی ،  خورشید خانم، سروچه ، سروناز یا پرندگانی بر روی شاخه ها و طاووس هایی در پای درخت ، ماهی و یا حیوانات ، بته جقه ای ، قندیلی ، و در بعضی انواع پرنقش و نگارتر  چند گلدان و یک گلاب پاش ، ظروف شیرینی ، میوه خوری و چلچراغ دیده می شود.

 موارد مصرف

از این رودوزی زیبا معمولا برای لباس عروس ، انواع لباس های شب و برای تزئین پرده ، کوسن ، روتختی ، جانماز ، کیسه پول ، سرمه دان ، جای ساعت ، جای قلمدان ، روقوری ، البسه ، سفره قند ، بقچه ، رومیزی ، تابلو و …. استفاده می کنند.

انواع دوخت

برای پولک دوزی دوخت های متنوعی وجود دارد که در اینجا به آن ها  اشاره می کنیم :

دوخت ساده

برای اتصال پولک به پارچه ، بر روی پولک منجوق می دوزند زیرا قطر منجوق از سوراخ پولک بزرگتر است و پولک را در زیر خود نگه می دارد. شیوه کار به این ترتیب است که سوزن را از زیر پارچه برده و از روی پارچه بیرون کشیده ، اول یک پولک و بعد یک منجوق را با سوزن گرفته و از سوراخ پولک به پشت پارچه برمی گردانند.

دوخت برجسته

برای این نوع دوخت از دو روش استفاده می کنند :

در زیر قسمت مورد نظر را با لایه ای از پنبه یا پشم شیشیه و یا چیزی مانند آن برجسته کرده و سپس به همانند شیوه دوخت ساده به پولک دوزی می پردازند.

در ابتدا تعدادی منجوق یا ملیله را با سوزن به مقدار مناسب گرفته ، سپس پولک و بعد منجوق را به آن اضافه و در آخر سوزن را از پولک و منجوق و ملیله های قبل از پولک رد می کنند.

دوخت ایستاده

دوخت به شیوه ای انجام می شود که پولک از پهلو ، یه صورت مورب بایستد. از این شیوه برای دوخت گل ها استفاده می شود.
برای این دوخت ، سوزن را از پارچه بیرون آورده ، پولک و منجوق به تعداد دلخواه ( یک پولک یا یک منجوق و یا این که یک در میان پولک و منجوق تا چهار عدد ) در طول بخیه دوخته شده قرار می دهند. این پولک ها و منجوق ها به اندازه تقریبی پولک و منجوق های هر بخیه می باشد.
از پولک هایی که برای این دوخت به کار برده می شوند می توان از پولک ساده و درشت ، پولک سکه ای ، پولک گوش ماهی و پولک بیضی شکل که یک گوشه آن سوراخ داشته باشد.

دوخت نخ رو

این پولک دوزی به این جهت نخ رو خوانده می شود که پولکبه وسیله نخی که روی آن قرار دارد به پارچه متصل می شود. از این دوخت برای پر کردن طرح استفاده می کنند. روش دوخت این چنین است که سوزن را از پارچه بیرون آورده  ، از پولک عبور داده و در نزدیکی محا فوق ، با فاصله ای تقریبا به اندازه شعاع پولک ، سوزن را در پارچه فرو می برند و با فاصله ای حدود یک میلی متر روی طرح دوباره از پارچه بیرون می آورند.

پولک دوزی قلاب

نخ دوخته شده بر روی پولک که باعث دوخت پولک بر روی پارچه می شود به شکل قلاب دوزی می باشد.

مراکز تولید

در حال حاضر این هنر در بسیاری از نقاط ایران مخصوصا شهرستان مهاباد به صورت کارگاهی و خانگی انجام می شود. برای محصولات کارگاهی مردان و در تهیه محصولات خانگی بانوان  مشغول به کار هستند.
در شهرستان بوکان توابع آن ، بندر عباس ، بندر لنگه نیز این رودوزی زیبا رواج دارد.

گردآوری و تنظیم: صبح من