«صبح من» با گردشگری: مجموعه بسیار معروف بیستون که برای همگان یکی از دیدنی‌های شگفت‌انگیز است در شهر بیستون کرمانشاه، واقع شده است. تعداد زیادی آثار تاریخی مانند مجسمه هرکول، پل بیستون، کاروان‌سرای شاه‌عباسی، نقش‌برجسته مهرداد دوم، فرهاد تراش و بسیاری دیگر را در خود جای‌داده است که نظر همه مخاطبان را به خود جلب می‌کند و از همین رو از مناطق مهم باستان‌شناسی در ایران محسوب می‌شود.
به گزارش مجله خبری صبح من، یکی از آثار مهم باستان‌شناسی این مجموعه، سنگ‌نوشته و نقش‌برجسته حجاری‌شده داریوش است که به ثبت جهانی رسیده است و در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. علاوه بر این، غارهای بسیار زیاد در کوه بیستون از حضور انسان در این منطقه در دوران پارینه‌سنگی حکایت دارند. به دلیل وجود آثار تاریخی که قدمتشان از حدود چهارهزار سال قبل شروع می‌شود و تا چند صدسال پیش ادامه می‌یابد، بیستون به‌عنوان گنجینه‌ای از آثار تاریخی ایران به‌حساب می‌آید که تاکنون ۲۸ اثر آن به ثبت آثار ملی ایران رسیده است.
معرفی بیستون
بیستون محوطه تاریخی و فرهنگی است که از جاهای دیدنی کرمانشاه به شمار می‌رود، و در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است و کتیبه و سنگ‌نوشته داریوش هخامنشی در بیستون در سال ۱۳۸۵ به فهرست آثار جهانی یونسکو اضافه شد. بااین‌حال، ارزش و اهمیت بیستون را می‌توان تا دوره پارینه‌سنگی دنبال کرد و به تحقیقات راجع به این منطقه ادامه داد؛ به‌ویژه که غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای بیستون ثابت می‌کنند که این منطقه درگذشته جزء مهم‌ترین سکونتگاه‌های رشته‌کوه زاگرس بوده است.
وسعت مجموعه بیستون ۱,۶۵۰ هکتار است و از نظر تاریخی، طبیعی و زیست‌محیطی دارای تنوع و ارزش بالایی است، اما آنچه که باعث شهرت جهانی بیستون و ثبت آن در آثار ملی شده است، کتیبه داریوش کبیر متعلق به ۵۲۰ سال پیش از میلاد است.
مجموعه کوه بیستون تاکنون ۲۸ اثر را در خود جای‌داده است که در آثار ملی ثبت شده است که از آثار تاریخی آن مجموعه می‌توان به غار شکارچیان، غار مَر دودر، سراب بیستون، غار مر تاریک، نیایشگاه مادی، سنگ بلاش، نقش‌برجسته مهرداد اشکانی، نقش‌برجسته گودرز، فرهاد تراش، کاروان‌سرای ایلخانی، پل بیستون و بسیاری آثار ارزشمند دیگر از کوه بیستون اشاره کرد. این آثار بی‌همتا و ارزشمند از اسناد مهم تاریخ ایران هستند.
دانستن این موضوع شاید برای شما جالب باشد که بدانید در دامنه کوه بیستون، قطعه‌سنگ‌های تراش‌خورده‌ای از جنس سنگ‌آهک به‌صورت پراکنده پخش شده‌اند که شکل ظاهری آن به شکل مکعب‌مستطیل و مکعب مربع هستند. شبیه این قطعه‌سنگ‌ها در سازه‌های نیمه‌کاره عصر ساسانی مانند فرهاد تراش و پل خسرو را هم می‌توان دید. علاوه بر فن تراش این بلوک‌ها، علائم حجاران این دو هنر هم به سبک زمان ساسانی است.
گذری بر موقعیت مکانی کوه بیستون
کوه بیستون در فاصله ۳۰ کیلومتری شمال شرق کرمانشاه و در کنار راه باستانی و تاریخی کرمانشاه به همدان قرار دارد. این محوطه تاریخی در دامنه کوه بیستون در شهر بیستون مانند نگینی درخشان می‌درخشد و عرض‌اندام می‌کند
نگاهی به تاریخچه کوه بیستون در کرمانشاه، نمادی از عشق و وفاداری
مجموعه کوه بیستون مهم‌ترین محیط‌های تاریخی کشور محسوب می‌شود که بنا بر دلایل مختلفی، موردتوجه شاهان و فرمانروایان باستان بوده است. از جمله دلایل آن که باید ذکر شود، می‌توان به آب‌وهوای مطلوب و دلچسب کوه بیستون و موقعیت جغرافیایی بسیار خوب آن اشاره کرد. مهم‌تر اینکه بیستون نزدیکی به بین‌النهرین قرار داشته است. جالب است بدانید دشت بیستون در نزدیکی راه‌های وصل‌کننده مهم مانند جاده ماد به بابل و جاده ابریشم که از گذشته بسیار موردتوجه برای فرمانروایان و دولت‌ها بود واقع شده بود که خود علت اصلی توجه شاهان سلسله‌های مختلف به آن را نشان می‌دهد. ازآنجایی‌که کوه بیستون در مسیر عبور و مرور کاروان‌ها و نظامیان قرار داشت، منطقه‌ای راهبُردی برای پادشاهان ایران به دلیل به‌رخ‌کشیدن قدرت خود محسوب می‌شد.
این محوطه تاریخی و باستانی آثار دوره‌های گوناگون از پیش از تاریخ تا پس از اسلام را دارا است. غار شکارچیان و غار مرخرل از دوره پیش از تاریخ، نیایشگاه مادی از دوره مادها، کتیبه و نقش‌برجسته بیستون از دوره هخامنشیان، پیکره هرکول از دوره سلوکیان، سنگ بلاش، سنگ‌نگاره گودرز و نقش مهرداد اشکانی از دوره اشکانیان، کاخ بیستون، فرهاد تراش، بنای ساسانی و پل ساسانی (خسرو) از دوره ساسانی، کاروان‌سرای ایلخانی از دوره ایلخانیان، کاروان‌سرای شاه‌عباسی، کتیبه شیخ علی خان زنگنه و پل بیستون (پل صفوی) از دوره صفویان هستند.
نویسنده‌ای تاریخی به نام حسن پیرنیا در کتاب تاریخ ایران باستان خود در وصف و توضیح بیستون نوشته است: بیستون کوهی است که بلندی آن به چهارهزار پا می‌رسد و در پای آن، چشمه‌هایی از کوه بیرون می‌آید. از دیرزمانی که مشخص نیست، کاروان‌ها در اینجا توقف می‌کردند.
ابن حوقل، جغرافی‌دان مسلمان قرن چهارم هجری قمری گفته بود: کوه بیستون، کوهی بلند است که به قله‌اش نمی‌توان راه یافت و آن را فتح کرد و راه حاجیان از نیشابور به حلوان از زیر آن می‌گذرد.
علت نام‌گذاری این کوه به نام بیستون چیست؟
بیستون از واژه «بغستان» می‌آید که معنی آن جایگاه خدایان است و احتمال داده می‌شود که نام باستانی آن باگاستانا بوده است. کوه بیستون در گذر زمان به نام‌های «بَهیستان» و بعدها «بَهیستون» تغییر پیدا کرده است؛ تا اینکه پس از ورود اسلام به این سرزمین «به ستون» به معنای ستون نیکو یا ستون بهتر نامیده شد. امروزه هم بیستون گفته می‌شود، و خواندن آن به شکل «بیستون» که معنای آن بدون ستون است، اشتباه است و هیچ اعتباری ندارد.
در مجموعه کوه بیستون آثار تاریخی بسیار زیادی وجود دارد. آثار تاریخی اطراف بیستون به شرح زیر است؛ که هر کدام در دل خود آثار تاریخی و یا ادبی برای ایران به یادگار گذاشته است که قصد داریم در این مطلب از برخی از آن‌ها توضیحاتی بیان شود.
- نیایشگاه مادی از دوره مادها
- غار مرخر و غار شکارچیان از دوره پیش از تاریخ
- نقش‌برجسته و کتیبه بیستون از دوره هخامنشیان
- سنگ بلاش
- کاخ بیستون
- تندیس هرکول از دوره سلوکیان
- نقش مهرداد اشکانی از دوره اشکانیان
- سنگ‌نگاره گودرز از دوره اشکانیان
- پل ساسانی و بنای ساسانی از دوره ساسانی
- فرهاد تراش
- سنگ بلاش
- کاروان‌سرای ایلخانی از دوره ایلخانیان
- پل بیستون از دوره صفوی
- کاروان‌سرای شاه‌عباسی
- کتیبه علی خان زنگنه
کتیبهٔ مجموعه‌ای تاریخی بیستون
سنگ‌نوشته بیستون که مهم‌ترین و بزرگ‌ترین سنگ‌نوشته در جهان است، در مجموعه تاریخی بیستون واقع شده است. این کتیبه سنگی، اولین اثری است که از دوران هخامنشی در ایران شناخته شده است، و در دامنه کوه بیستون کنده‌کاری شده است. این سنگ‌نوشته، پیروزی داریوش بزرگ بر «گوماته مغ» و نحوه بند کشیدن یاغیان را شرح می‌دهد و به تصویر کشیده است.
در نزدیکی این سنگ‌نوشته، آثاری از ساخت پلکان وجود دارد که نشان‌دهنده از این قضیه است که سنگ‌تراشان برای دسترسی به محل کتیبه این پله‌ها را ساخته‌اند و پس از اتمام کار آن‌ها، آثار پلکان سنگی را از بین برده‌اند تا امکان دسترسی به کتیبه برای کسی وجود نداشته باشد.
این‌طور که به نظر می‌رسد مخاطب این کتیبهٔ سنگی که به فرمان داریوش کبیر، پادشاه نامی ایران ساخته شده است، آیندگان هستند. کتیبهٔ سنگی بیستون به ابعاد ۷.۸ متر عرض و ۲۲ متر طول به سه زبان فارسی باستانی، ایلامی و اکدی و به خط میخی نوشته شده است.
نقش‌برجسته در مجموعه کوه بیستون
نقش‌برجسته بیستون، یک سنگ‌نگاره است که ابعاد آن ۶ متر طول و ۳.۲۰ عرض است. این نقش‌برجسته، داستانی از پیروزی داریوش بزرگ بر گوماته مغ و اسیر کردن یاغیان را روایت می‌کند و به تصویر کشیده است. بر بالای سر اسیران، تصویر اهورامزدا قرار دارد که حلقهٔ قدرت را به داریوش بزرگ اهدا می‌کند.
علاوه بر این داریوش بزرگ را در تصویر می‌بینید که پای چپش را روی سینه گوماته مغ که به زیر پای او افتاده، گذاشته است. در این نقش‌برجسته داریوش، لباسی بلند پوشیده است و کلاهی کنگره‌دار بر سر گذاشته است. او دست راستش را باهدف پرستش اهورامزدا به سمت بالا برده است.
تصویر اهورامزدا هم با حلقه‌ای که در دست چپش قرار دارد، روبروی داریوش قرار دارد و او هم دست راستش را بلند کرده است که نشان از دعای خیری است که برای داریوش می‌کند.
۹ اسیر هم در این سنگ‌نگاره به تصویر کشیده شده است که با دست‌های بسته و ریسمان به گردن، پشت به هم در مقابل داریوش به صف ایستاده‌اند.
مجسمه هرکول سازه‌ای در کوه بیستون
یکی دیگر از جاهای دیدنی مجموعه تاریخی بیستون در کرمانشاه، مجسمه هرکول است و قدمت آن مربوط به دورهٔ سلوکیان است. این اثر تاریخی در بهمن ۱۳۳۷ شمسی، درحالی‌که کارگران مشغول خاک‌برداری برای گشودن مسیر همدان – کرمانشاه بودند، کشف شده است. عمر مجسمه هرکول به سال ۱۵۳ پیش از میلاد مسیح، مصادف با پادشاهی مهرداد اول اشکانی و در اواخر حکومت سلوکیان است.
در این مجسمهٔ تاریخی، هرکول شخصی قوی‌هیکل به تصویر کشیده شده است که به پهلوی چپ‌روی نقش شیری در زیر سایه درخت دراز کشیده است. کاسه شراب در دست راستش قرار دارد و دست چپش روی پای راستش قرار گرفته است.
سراب بیستون
سراب بیستون، چشمه‌ای است که از دل زمین می‌جوشد و آب آن در برکه‌ای در مجموعه تاریخی بیستون کرمانشاه جمع می‌شود و جلوه‌ای از زیبایی را در این منطقه خلق کرده‌اند. این سراب یکی از دلایل مهم استقرار و سکونت انسان‌ها در دوره پارینه‌سنگی در این منطقه بوده است.
نیایشگاه مادی در مجموعه کوه بیستون
نیایشگاه مادی، در زیر کتیبهٔ بیستون قرار دارد. این نیایشگاه یک صفحه به ابعاد ۱۰.۵*۷*۱.۵ متر است و با استفاده از سنگ نتراشیده شده ساخته شده است. این نیایشگاه با استفاده از راهرویی به طول ۷ متر به دو بخش تقسیم می‌شود. در قسمت انتهایی راهرو یک اتاق وجود دارد که اطرافش را شکاف کوه و یک دیوار احاطه کرده است. در جست‌وجوهایی که یک هیئت آلمانی در ۶۰ سال پیش انجام داده است، سفال‌هایی در این منطقه، متعلق به نیمه هزاره اول پیش از میلاد کشف شد.
سنگ‌نگاره گودرز از دوره اشکانی در مجموعهٔ بیستون
سنگ‌نگاره گودرز، یکی دیگر از آثار دیدنی و تاریخی مجموعه بیستون است که در سال ۱۳۸۰ خورشیدی به ثبت ملی رسید. این سنگ‌نگاره، یادگار دوره اشکانی است و پیروزی گودرز دوم بر مهرداد را با تصویری زیبا شرح داده است. سنگ‌نگاره گودرز، تصویر واضحی ندارد! در این اثر تاریخی، شما سه جنگجوی زره‌پوش را می‌بینید که تصویر وسطی آن، گودرز، پادشاه ایرانی است.
نقش مهرداد اشکانی از دوره اشکانیان
نقش مهرداد اشکانی، یکی از قدیمی‌ترین آثاری است که از دوره اشکانیان در مجموعه تاریخی بیستون به‌جامانده است و ارزش باستانی زیادی دارد. قدمت این اثر به‌صورت تقریبی به ۱۲۳ تا ۱۱۰ سال قبل از میلاد است.
کاروان‌سرای شاه‌عباسی
کاروان‌سرای شاه‌عباسی یکی دیگر از جاهای دیدنی در مجموعه تاریخی بیستون کرمانشاه است که ساخت آن به دستور شاه‌عباس صفوی شروع شده است. این بنای تاریخی بی‌نظیر در مجموعه کوه بیستون در سال ۱۳۵۳ به ثبت ملی رسیده است. وسعت کاروان‌سرای شاه‌عباسی برابر با ۶۰۰۰ مترمربع است و به سبک کاروان‌سراهای عهد صفوی ساخته شده است.
این کاروان‌سرا در زمان ناصرالدین‌شاه مرمت و بازسازی شده است و در دوره پهلوی به‌عنوان انبار غله از آن استفاده می‌شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به مدت ۱۷ سال کاربری آن زندان بوده است تا اینکه سازمان میراث‌فرهنگی آن را خرید و هم‌اکنون از آن به‌عنوان هتلی سنتی و ۵ ستاره استفاده می‌شود.
کاخ بیستون
کاخ بیستون یک کاخ نیمه‌کاره یادگاری از دوره ساسانی است که در مجموعه تاریخی بیستون کرمانشاه قرار دارد. این کاخ از سال ۱۳۵۵ تا کنون به‌صورت مستمر مورد جست‌وجوی بسیار قرار گرفته است. آن‌طور که در تحقیقات مشخص شده است، این بنا در دوره ساسانی قرار بوده به کاخی تبدیل شود، اما به دلایلی که برای کاوش گران نامشخص است، نیمه‌تمام باقی‌مانده و بعدها تبدیل به کاروان‌سرا شده است. کاروان‌سرای ساخته شده در اثر زلزله تخریب شد و در دوره قاجار به‌جای آن یک روستا ساخته شده است.
فرهاد تراش
فرهاد تراش به نام‌های فرهاد تاش، فراتاش یا فرای تاش شهرت دارد، دیواره‌ای بزرگ به بلندای ۴۵ متر و پهنای ۲۰۰ متر است که از دوره ساسانی به‌یادگارمانده است و روی آن کنده‌کاری شده است. این اثر که نام خود را از فرهاد کوه‌کن، عاشق شیرین گرفته است، یکی از جاهای دیدنی مجموعه تاریخی بیستون کرمانشاه است که در سال ۱۳۸۰ به ثبت ملی رسید و به افتخارات این مجموعه تاریخی اضافه شد.
غار شکارچیان
غار شکارچیان در بالای مجسمه هرکول قرار دارد و پناهگاهی موقت شکارچیان به‌حساب می‌آمد. کارایی این محل این‌گونه بود که از آن برای قصابی شکار و مخفی ماندن از دید حیوانات، هنگام شکار استفاده می‌کردند. غار شکار مجموعه تاریخی بیستون، یادگار از دوره پارینه‌سنگی است و در سال ۱۳۸۰ به‌عنوان یک اثر ملی به ثبت رسیده است و باعث شده است اهمیت مجموعه بیستون از نظر تاریخی افزون شود. در غار شکارچیان، ابزارهای شکار، استخوان حیواناتی مانند گراز، غزال، اسب وحشی، گاو وحشی و گوزن و ساعد دست یک انسان به قدمت ۴۰ تا ۷۰ هزارساله وجود دارد که متعلق به انسان نئاندرتال است.
غار مَرخِر
غار مرخر یکی دیگر از غارهای مجموعه تاریخی بیستون است که ورودی آن به شکل گرد است. در این غار، تیغ‌های ضخیم سنگی و تراشیده از قدیمی‌ترین آثار کشف شده است که متعلق به دوره پارینه‌سنگی است. البته آثار موجود در غار مرخر، فقط متعلق به دوره پارینه‌سنگی نیست، بلکه آثاری از عصر ساسانی هم در این منطقه وجود دارد.
سخن نهایی
موحطه تاریخی بیستون یکی از مطرح ترین سایت تاریخی در دنیاست. اگر تاکنون فرصت بازدید از این موحطه تاریخی و آثار مطرح جهانی آن در کرمانشاه را نداشته اید، پیشنهاد می کنیم که در اولین فرصت ممکن، بازدید از آن را در برنامه های خود قرار دهید. کتیبه این محوطه یکی از آثار جهانی کشورمان است. تمامی موارد ذکر شده لزوم مراقبت و نگه داری بهتر از این مجموعه تاریخی را بیش از پیش آشکار می کند. امید است که مسئولین و بازدیدکنندگان با درک اهمیت این محوطه باستانی، در نگه داری آن برای آیندگان، همانطور که خود داریوش در کتیبه اش خواسته، کوشا باشند.
