«صبح من» با دانستنی‌ها: شاید برای شما هم این پرسش پیش آمده باشد که چرا بازگشت پرستوها یکی از شگفتی های آفرینش است؟ جالب است بدانید پرستوها وقتی کوچ می کنند بعد از چند ماه که شرایط هوا خوب می شود دوباره به محل زندگی شان بازمی گردند. تحقیق درباره پرستوها باعث می شود درباره این پرندگان کوچک بیشتر بدانیم.
به گزارش مجله‌ی خبری «صبح من»، پرستوها پرندگان مهاجری هستند که از گذشته برای ایرانیان نماد نوروز و پاکی بوده اند. می خواهیم با این پرندگان زیبا و مهاجرت پرستوها آشنا شویم. مراحل کوچ پرستوها معمولا شامل یک رفت و برگشت است. در ادامه درباره مهاجرت یا کوچ پرستوها می خوانیم.
کوچ پرندگان به زبان ساده
پرستوها بهار و تابستان را به آسودگی به سر می‌برند. اما در آغاز پاییز، دشواری‌هایی برایشان پیش می‌آید؛ زیرا در آن وقت حشرات کمیاب می‌شوند و هوا رو به سردی می‌رود. ناچار پرستوها باید لانه‌ی خود را ترک بگویند و به جا‌های معتدل تری کوچ کنند.
چرا پرستوها کوچ می‌کنند؟
مهاجرت پرندگان ممکن است در پاسخ به تغییرات آب و هوایی، دسترسی به مواد غذایی بیشتر یا زیستگاه بهتر صورت پذیرد. غذا، آب، جان پناه و محل مناسب برای ساختن آشیانه و تخم‌گذاری از نیاز‌های اساسی یک پرنده برای بقاست، ولی تغییرات فصلی می‌تواند شرایط مطلوب زندگی را به محیطی نامناسب تبدیل کند و پرندگان را مجبور به مهاجرت کند.
حرکت برای رسیدن به زیستگاهی خاص که بتواند نیاز‌های زیستی پرنده شامل غذا، آب، امنیت و … را برآورده کند توجیهی منطقی برای پدیده مهاجرت است، در مجموع دلایل اصلی بروز رفتار‌های مهاجرتی در پرندگان شامل شرایط جوی نامساعد، کاهش مواد غذایی، تغییرات ناگهانی فصول (خشکسالی، سرما یا باران‌های نابهنگام)، کوتاهی و بلندی طـــول شب و روز، عوامل تاریخ طبیعی یا تکاملی و رقابت بیــــن گونــــه‌ای یا درون گونه‌ای بر سر غذا، قلمرو، آشیانه و … است.
معنی کوچ پرندگان چیست؟
به عمل رفت و برگشت پرندگان از زیستگاه بهار و تابستان‌گذرانی به زیستگاه پاییز و زمستان‌گذرانی و بالعکس که معمولاً به واسطه تغییر فصل رخ می‌دهد، کوچ گفته می‌شود. کوچ معادل کلمه Migration است که اصطلاحاً در زبان محاوره، مهاجرت گفته می‌شود.
انواع مهاجرت پرندگان
به طور کلی دو نوع مهاجرت در میان حیوانات و مخصوصاً پرندگان وجود دارد:
- مهاجرت روزانه
- دیگری مهاجرت فصلی
در مهاجرت‌های فصلی که در فصول مختلف صورت می‌گیرد، پرنده در یک فصل معین زادگاه و محل تولیدمثل خود را ترک نموده و در فصل دیگر مراجعت می‌نماید.
کوچ پرستوها در چه فصلی است؟
کوچ پرستوها نشانه آغاز پاییز است. معمولا دسته‌های پرستوها را در فصل پاییز در آسمان میبینیم که کوچ یا مهاجرت می‌کنند. با آغاز فصل بهار پرستوها از سفر باز می‌گردند.
پرستوها زمستان کجا می‌روند؟
پرستوها، کوکو‌ها، چکاوک‌ها و بسیاری از پرندگان حشره خوار دیگر در پاییز جا‌های سرد را ترک می‌کنند و به جا‌های گرم می‌روند؛ که در آنجا هواگرمتر و خوراک فراوانتر است. آنها سپس در فصل بهار باز می‌گردند.
پدیده شگفت انگیز مهاجرت پرستوها
در هیـــچ یک از جاندارانی که مهاجرت بخشــی از زندگـــی آنهـــا محسوب می‌شود، چنین جابه‌جایــــی در تــعــداد گونه، وسعت و مسافت پـروازی دیـــــده نشـــده اســت. در میـــــان خــود پــــــرنـــــدگان، پرســــتوی دریایی قطبی قهرمان است. این پرنده عجیب همه ساله از قطب شمال به قطب جنوب مهاجرت می‌کند و مجدد به محل زادآوری خود باز می‌گردد و در هر سفر بیش از ۲۰۰۰۰ کیلو متر را طی می‌کند و از این بابت برترین پرنده مهاجر به حساب می‌آید.
شرط مهاجرت پرندگان و تفاوت با جابه جایی
همه حیوانات حرکت می‌کنند و تغییر مکان می‌دهند. اما میان تغییر مکان اتفاقی و مهاجرت واقعی تفاوت وجود دارد. اف. برنس در تحقیقاتش در مورد مهاجرت پرندگان پنج شرط را برای تعیین جابجایی به عنوان مهاجرت بر می‌شمارد:
۱) جابجایی باید سفری با دامنه معین و دوره‌ای واقعی باشد به نحوی که حرکت‌های پراکنده را در بر نگیرد.
۲) این جابجایی باید پدیده‌ای عمدی یا داوطلبانه باشد نه از روی اجبار و یا خود به خودی.
۳) مهاجرت باید ویژگی ادواری داشته باشد. یعنی مهاجرت سفر رفت و برگشتی است که با آهنگ فصلی تکرار و در مکان‌های جغرافیایی معینی مشاهده می‌شود.
۴) مهاجرت همچنین باید بُعد جمعی داشته باشد. همه جمعیت باید مهاجرت کنند نه فقط عده‌ای معدود.
۵) مبدا و مقصد مهاجرت از لحاظ بوم‌شناختی باید نقطه مقابل یکدیگر باشند.
کوچ یا مهاجرت به زبان ساده
به زبان ساده مهاجرت عملی است که جانداران به واسطه آن محیط زندگی خود را تغییر داده و برای رسیدن به محل جدید مسیر‌های کم و بیش طولانی را طی می‌کنند. مهاجرت مختص پرندگان نبوده و ممکن است در بسیاری موجودات دیگر مانند پستانداران، ماهی‌ها، حشرات و … دیده شود.
پرستوها چه می‌خورند؟
پرستوها از جمله پرندگان حشره خوار هستند که با نوک تیز و تخصص بالای خود، حشرات مختلفی را در هوا شکار می‌کنند. این پرندگان برای غذا، چندین مایل را از لانه خود تا محل شکار پرواز می‌کنند. البته پرستوها زمانی که هوا بد است و یا وقتی که به هر دلیل دیگری قادر به پرواز نیستند، به اجبار از توت‌ها، دانه‌ها و حشرات مرده روی زمین نیز تغذیه می‌کنند. البته گاهی دوره‌های طولانی بارندگی مداوم، غذایابی را برای پرستو‌های جوان دشوار می‌کند.
پرستوها قبل از مسافرت طولانی آب می نوشند
نکته قابل توجه در این میان این است که انواع پرستوها در اواسط پرواز خود آب می‌نوشند. بدین ترتیب که روی آب پرواز می‌کنند و مشغول به نوشیدن می‌شوند. همین امر نیز موجب می‌شود تا به راحتی بتوانند در مسافت‌های طولانی پرواز کنند.
پرستوها چگونه مسیر خود را پیدا می‌کنند؟
به طور معمول پرنـــدگان از علائم مختلف برای جهت‌یابی در حین مهاجــرت استفاده می‌کنند، بعضی از روی «نشانه‌های سماوی» که پرندگان روز پرواز از وضعیت خورشید و پرندگان شب پرواز از وضعیت ستارگان و بعضی از روی «نشانه‌های ارضی» از قبیل عوارض زمینی، رودخانه ها، کوه‌ها، دره ها، خطوط ساحلی، جنگل‌های انبوه، پهنه‌های آبی، جهت باد، توده‌های هوا و مهم‌ترین عامل یعنی میدان مغناطیسی زمین به مقصد از پیش تعیین شده خود می‌رسند.
وجود کریستال‌های مغناطیسی در میان پرندگان، اولین بار در کبوتر‌های خانگی کشف شد، دانشمندان پس از سال‌ها تحقیق دریافتند که انتهای عصب‌های داخل منقار بالایی کبوتر حاوی مقدار زیادی ساختار گلوله‌ای شکل آهنی است که یک حسگر مغناطیسی محسوب می‌شود. سال‌ها بعد ساختار‌هایی مشابه در سینه سرخ‌ها و چکاوک‌ها نیز یافت شد و اکنون مشخص شده که حسگر‌های مغناطیسی در بیشتر پرندگان وجود دارد.
برخی دیگر از دانشمندان با توجه به تحقیقات انجام شده اعتقاد دارند که قطب نمای پرندگان در چشم آنها قرار دارد و ارتباط تنگاتنگ میان دید و احساس مغناطیسی نشان می‌دهد که پرندگان می‌توانند خطوط میدان مغناطیسی زمین که از قطب شمال به سمت قطب جنوب امتداد دارند را ببینند.
لانه سازی پرستو‌های مهاجر
شاید جالب باشد که بدانید پرستو‌های انباری و صخره‌ای، لانه‌هایی می‌سازند که از گلوله‌های گلی که با منقارشان جمع کرده‌اند، ساخته شده است. با این تفاوت که لانه‌های پرستو‌های انبار به شکل فنجان است، اما لانه‌های پرستوی صخره‌ای کدویی شکل هستند. اما پوشش داخل هر دو لانه این پرندگان، از علف، مو و پر است. صخره‌ها و دیواره‌های دره‌ها نیز بهترین مکان‌ها برای لانه سازی هستند چرا که در مقابل نفوذ باران در امانند.
البته پرستو‌های انباری، روی لبه‌های بام، پل‌ها، اسکله‌ها یا دیگر سازه‌های ساخته شده توسط انسان که می‌تواند لانه را نگه دارد نیز لانه می‌سازند. اما لانه پرستو‌های صخره‌ای، اغلب بر روی دیوار‌های عمودی، طبیعی یا ساخته دست انسان همراه با نوعی برآمدگی ساخته می‌شوند. همچنین پرستوها گاهی از آزادراه‌ها، پل‌ها، انبار‌ها و دیگر ساختمان‌های بزرگ هم برای لانه سازی استفاده می‌کنند.
پرستو در ایران نماد چیست؟
آمدن این پرنده مصادف است با شروع گرمای بهاری در ایران، تا در فرهنگ مردم ما پیام‌آور نوروز لقب گیرد. از تیره پرستوییان، ۷۴ گونه در دنیا وجود دارد که هفت‌گونه آنها به نام‌های پرستو، رودخانه‌ای، کوهی، بیابانی، دمگاه‌حنایی، دمگاه‌سفید و گلوقهوه‌ای در ایران دیده شده. پرستو با نام علمی Hirundo rustica و نام انگلیسی Barn Swallow شناخته شده که در فرهنگ فارسی به دلیل علاقه و احترام فراوان اسم‌های بسیاری برایش گذاشته‌اند؛ چلچله، پرستوک، پرستک، فرشتو، فرشتوک، بهار، زازال، پالونه، پالوایه، بادخورک و …، اما اهمیت و ارزشی که ایرانی‌ها برای او قائل هستند بیشتر به مهاجرت او بازمی‌گردد و آمدنش در آغاز سال نو.
اواخر اسفندماه در ایران مصادف است با ورود پرنده‌ای زیبا که شهر‌ها و کشور‌های بسیاری را پشت‌سر می‌گذارد و در نهایت به ایران می‌رسد؛ پرستو از پراکنش وسیعی در دنیا برخوردار است و تقریبا در تمام دنیا به جز قاره استرالیا دیده می‌شود، در تمام نیمکره‌شمالی جوجه‌آوری می‌کند و زمستان‌ها در بیشتر مناطق نیمکره‌جنوبی از جمله آفریقا دیده می‌شود. از اواخر اسفندماه برای جوجه‌آوری به ایران مهاجرت می‌کند و تا اواخر شهریور و اوایل مهرماه در ایران می‌ماند.
پرستوها را چگونه تشخیص دهیم؟
شناخت پیام‌آور نوروز از دیگر گونه‌های پرستو کار زیاد سختی نیست. اگر پرستویی را دیدید با دم دو شاخه خیلی دراز، پشت بدن آبی پررنگ با جلای فلزی، پیشانی و گلویی به رنگ قرمز بلوطی که پایین گلویش آبی تیره است و بقیه سطح شکمش سفید مایل به کرم، شک نکنید که همین پرنده است. پرستو اندازه‌اش خیلی بزرگ و وزنش خیلی سنگین نیست؛ از نوک سر تا انتهای دمش ۱۷ تا ۲۱ سانتی‌متر، بین دو سر بالش ۳۲ تا ۳۴ سانتی‌متر و وزنش بین ۱۷ تا ۲۰ گرم است.
پرستوها پا‌هایی کوتاه و ضعیف، اما پنجه‌هایی قوی دارند و مانند بیشتر پرندگان چهار انگشت در پا دارند که یک انگشت عقب و سه انگشت جلو است. اما از آنجا که بیشتر به جایی آویزان می‌شوند و کمتر روی زمین می‌نشینند، می‌توانند انگشت اول را به طرف جلو آورده و از چهار انگشت برای چسبیدن و ایستادن استفاده کنند که به این حالت در اصطلاح پرنده‌شناسی Pamprodactyl می‌گویند.
جنس‌های نر و ماده پرستوها شبیه به همند، اما دم نر‌ها کمی کوتاه‌تر و پهن‌تر است و در این میان پرستو‌های ماده، همسر خود را از میان نر‌هایی که دم درازتر و زیباتری دارند، انتخاب می‌کنند. البته پرستو‌های نر هم پرستو‌های ماده‌ای را ترجیح می‌دهند که گلوی قرمز جگری‌رنگ‌تری داشته باشند.
