ملی شدن صنعت نفت چگونه به سرانجام رسید؟ (تصاویر)

کد خبر : 42269
29 اسفند 1402 - 14:20

طرح ملی شدن نفت با نام سعادت ملت ایران در روز 24 اسفند توسط مجلس شورا و در روز 29 اسفند توسط مجلس سنا به تصویب رسید و شادی سراسر ایران را فرا گرفت. مردم تهران پس از اعلام رسمی ملی شدن نفت با تجمع در میدان بهارستان اقدام به نصب تصاویر دکتر مصدق رهبر جنبش بر سر در مجلس شورای ملی نمودند.

«صبح من» با رویدادهای تاریخی: ملی شدن صنعت نفت راه بسیار طولانی را طی کرد تا در ساله ۱۳۲۹ به سرانجام رسید. کاوش‌ها و حفاری‌های شرکت نفت دارسی حدود ۷ سال ادامه پیدا کرد و کماکان بی‌نتیجه بود، تا آنکه بالاخره در روز ۵ خردادماه ۱۲۸۷ (۲۶ مه ۱۹۰۸) یکی از چاه‌های حفر شده در منطقه مسجد سلیمان به نفت خام رسید و با ادامه فعالیت شرکت دارسی، چاه‌های نفت دیگری در ایران کشف شد و همین امر کافی بود تا سرمایه‌داران نفتی و دولت بریتانیای کبیر به ایران در آن زمان توجه صدچندانی پیدا کنند.

به گزارش مجله خبری صبح من، دولت بریتانیا در ادامه سیاست همیشگی دنیا را انگلیس کردن خود (Make The World England) و نیاز روز افزونی که برای رشد صنعتی به نفت خام داشت، به سرعت به فکر آن افتاد تا با قبضه کردن چاه‌های نفت ایران بتواند به‌صورت مستقیم و با کمترین هزینه اقتصادی-نظامی از ورود دیگر قدرت‌های جهان جلوگیری کرده و خود به منابع ملی کشور دست اندازی کند. در راستای چنین سیاستی و با عقد توافقنامه‌ها و قراردادهای مشابه دیگری طی دهه‌های بعد سلطه مطلق و ۵۰ ساله بریتانیا بر مجموعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران رقم خورد اما شاید به گونه‌ای بتوان سیاه‌ترین بخش این دوره را انحصار مطلق بریتانیا بر منابع نفتی ایران عنوان کرد.

پهلوی اول؛ تشکیل شرکت نفت ایران و انگلیس

رضا شاه پهلوی در دوران زمامداری‌اش ابتدا در اقدامی که برخی تاریخ‌نگاران و فعالان سیاسی آن را نمایشی قلمداد می‌کردند، قرارداد دارسی را از اعتبار ساقط و ملغی اعلام کرد. روند سلطه بریتانیا به منابع نفتی ایران اما در سال ۱۳۱۲ش (۱۹۳۳ میلادی) به اوج خود رسید و در قراردادی تقریبا مشابه با قرارداد دارسی، دولت پهلوی حق امتیاز نفت ایران را برای ۶۰ سال به دولت بریتانیا و در پوشش شرکت نفت ایران و انگلیس واگذار کرد. این شرکت که در سال ۱۹۰۹ تاسیس شده بود با این قرارداد عملا انحصار مطلقی بر منابع نفتی ایران به دست آورد.

ایران در دوران پهلوی اول به‌رغم سرعت نسبتا چشمگیر توسعه زیرساخت‌ها و ‌گذار از ساخت اجتماعی عصر قجری، نتوانست سیستم اقتصادی مناسبی را برای توسعه کشور و البته بهتر شدن وضعیت فاجعه‌بار زندگی کارگران ایرانی بردارد و عدم‌دسترسی به منابع درآمدی نفتی خود و انحصار نسبتا قوی بریتانیا بر این منابع هم مانع بزرگی در راه رشد و توسعه کشور بود. با روی کار آمدن حکومت پهلوی اعتصابات و اعتراضات بسیاری برای احقاق حقوق کارگران نفت در ایران انجام شد که قاطبه آن از سوی کارگران هندی صنعت نفت ایران و پالایشگاه آبادان انجام شد که نهایتا به اخراج ۲ هزار کارگر هندی و دستگیری و سرکوب نظامی بسیاری دیگر از کارگران انجامید.

در دوران بحران اقتصادی همه‌گیر جهانی در سال‌های ۱۹۲۹ تا ۱۹۳۱ وضع زندگی کارگران نفت ایران نیز همچون سایر اقشار جامعه ایران بسیار سخت‌تر از گذشته شد. در ماه مه سال ۱۹۲۹ میلادی کارگران شرکت نفت ایران و انگلیس در راستای افزایش مزد، کم شدن ساعات کار، حق تامین زندگی کارگرانی که توانایی کار را از دست می‌دهند، به رسمیت شناخته شدن یکم ماه مه به‌عنوان روز جهانی کارگر و به رسمیت شناخته شدن اتحادیه کارگری خود دست به اعتصاب زدند. این اعتصاب توسط نیروهای مشترک انگلیسی و قوای مسلح پهلوی به شدت سرکوب شد و اساسا در چنین شرایطی که کارگران نفت ایران بدون نمایندگی سیاسی در سیستم می‌توان گفت عملا شانسی برای پیشبرد مبارزه علیه استعمار نفتی نداشتند، در همچنان بر همان پاشنه می‌چرخید.

اعتصاب تیرماه ۱۳۲۵ کارگران نفت

در روز ۲۰ تیرماه ۱۳۲۵ پس از برگزاری سومین جلسه نمایندگان شورای متحده کارگران و زحمتکشان نفت جنوب و نمایندگان شرکت انگلیسی نفت برای تعیین حداقل دستمزد، نه تنها به نتیجه‌ای نرسید بلکه منجر به دستگیری رهبران کارگری که در مذاکرات شرکت کرده بودند، شد. کارگران شرکت نفت ایران و انگلیس در اعتراض به بازداشت همکارانشان دست به بزرگ‌ترین اعتصاب کارگری در تاریخ آن زمان ایران و خاورمیانه زدند. این اعتصاب که بر اساس گزارش‌ها تا ۶۵ هزار نفر کارگر شرکت نفت ایران و انگلیس در آن دخیل بودند، ۴ روز بعد با حمله مسلحانه عشایر عرب و سربازان به بهای کشته شدن دست‌کم ۵۰ نفر و زخمی شدن ۱۶۵ کارگر اعتصاب سرکوب شد. این سرکوب خونین که به تحریک شرکت نفت ایران و انگلیس که تحت سلطه بریتانیا بود و توسط پلیس و فرمانداری نظامی انجام شد، آغازگر فصلی جدید در مبارزات جنبش کارگران نفت ایران شد.

مهم‌ترین نتیجه این اعتراضات کارگران شرکت نفت ایران و انگلیس، تصویب نخستین قانون کار در ایران بود. البته در فضای قطبی شده کشور نیز سیاستمداران و چهره‌های برجسته‌ای مبارزه پیگیرانه‌ای علیه منافع استعماری در صنعت نفت ایران انجام می‌دادند و همین امر در کنار آگاه شدن بیشتر کارگران نفت، باعث شد احساسات ضداستعماری به اوج خود رسیده و کارگران نیز در تمامی اعتراضات خود و خصوصا از طریق «شورای متحده مرکزی اتحادیه‌های کارگران و زحمت‌کشان ایران» که پرنفوذترین تشکل کارگری در صنعت نفت آن زمان ایران بود، هر روز بیش از گذشته خواهان خلع‌ید بریتانیایی‌ها از منابع طبیعی ایران شوند. وجود چنین اراده و مقاومتی از سوی کارگران صنعت نفت و در کنار آن تبدیل شدن خواست ملی شدن این صنعت به یک مطالبه عمومی باعث وحشت انگلیسی‌ها شده بود.

گام به گام تا ملی شدن صنعت نفت

پس از انتخابات دوره شانزدهم مجلس شورای ملی در سال ۱۳۲۸ و جنجال قتل عبدالحسین هژیر، وزیر دربار و باطل شدن آرای انتخابات تهران درپی تقلب گسترده و دخالت محمدرضا پهلوی در انتخابات مجلس، در دور دوم انتخابات دکتر محمد مصدق بالاخره توانست از طرف مردم تهران نمایندگی در مجلس را بار دیگر کسب کند.

پاییز و زمستان ۱۳۲۹ مرحله اوج گیری نهضت ملی شدن نفت ایران است. با ملاقات آیت الله کاشانی و دکتر مصدق در آبان ماه توافق اصولی برای تشدید جنبش با هماهنگی جناح های ملی و مذهبی صورت می گیرد.

روز ۱۹ آذر ۱۳۲۹ گزارش کمیسیون نفت به وسیله حسین مکی، مخبر کمیسیون در مجلس شورای ملی، قرائت می شود.

نمایندگان جبهه ملی در مجلس شورای ملی در دی ماه ۱۳۲۹ رسما طرح ملی شدن نفت را مطرح کردند. دکتر شایگان، حسین مکی، اللهیار صالح، دکتر مصدق، حائری زاده، دکتر بقایی و… فعال بودند.

به دعوت آیت الله کاشانی و جبهه ملی تظاهرات گسترده ای در مرکز تهران و میدان بهارستان در حمایت از طرح ملی شدن نفت صورت گرفت.

روزنامه نگاران شجاعی مانند دکتر سید حسین فاطمی مدیر روز نامه باختر امروز و عبد الرحمن فرامرزی و خلیل ملکی از طریق نوشتن مقاله در مطبوعات نسبت به ملی شدن نفت به مردم اگاهی می دادند.

مراجع تقلید و ایات ثلاث قم به رهبری ایت الله محمد تقی خوانساری و بسیاری از روحانیان برجسته استان ها با انتشار اعلانیه از ایده ملی شدن نفت حمابت کردند.

با اوج گیری جنبش ملی، فشار دولت سپهبد رزم آرا بر مبارزین و مطبوعات در اواخر دی ۱۳۲۹ بیستر شد. دکتر فاطمی و چند تن از روز نامه نگاران دستگیر و زندانی شدند.

آیت الله کاشانی با ایراد سخنرانی مهمی با حمایت از مطبوعات ادامه مبارزه برای ملی شدن نفت را واجب شرعی اعلام کرد و از مردم خواست تا پیروزی نهایی مقاومت کنند. وی به رزم آرا هم هشدار شدید داد.

با دفاع رزم آرا، نخست وزیر از شرکت نفت انگلیس و ارارئه قرار داد الحاقی به مجلس در ابتدای پاییز ۱۳۲۹ و رد قرارداد الحاقی توسط کمیسیون نفت و تاکید بر اصل ملی شدن نفت در ابتدای بهمن، درگیری رزم آرا و اقلیت جبهه ملی در مجلس وارد مرحله جدیدی شد.

سید مجتبی نواب صفوی رهبر جمعیت فداییان اسلام با آیت الله کاشانی دیدار کرد. در این ملاقات راه های ادامه مبارزات ملی با هدف ملی شدن نفت بررسی شد. پس از این ملاقات نواب با انتشار بیانیه شدید اللحن به رژیم پهلوی هشدار داد تا مقابل مردم نایستد. نواب همچنین ترور عبد الحسین هژیر وزیر دربار در سال ۱۳۲۸ را به رزم آرا یاد آوری کرد. شجاعت نواب در آن مقطع در بالا بردن روحیه مردم و جناح های سیاسی بشدت موثر بود.

دولت با هماهنگی دربار و رزم آرا و با هدف جلوگیری از تصویب طرح ملی شدن نفت و همراهی با شرکت مصمم شد لایحه قرارداد الحاقی را از مجلس باز پس گیرد.

با اوج گیری تحرکات جناح حاکم علیه ملیون، دکتر مصدق با ایراد یک سخنرانی مهم در کمیسیون نفت، طرح ملی شدن صنعت نفت را بزرگترین اقدام برای آزادی و ترقی ملت ایران دانست و بر ادامه حرکت تاکید نمود.

تظاهرات به نفع جبهه ملی در تهران و دیگر شهرها هر روز توسعه یافته و مردم نوار های سه رنگ پرچم ایران را با شعار “نفت باید ملی شود” به سینه خود می زدند.

در میان مطبوعات وفادار به جنبش نفت روزنامه باختر امروز پیشروتر بود و سر مقاله های دکتر فاطمی اگاهی مردم به ابعاد حرکت را بیشتر می کرد. جوانان باختر امروز را در میادین توزیع می کردند.

در فاصله نیمه دی تا نیمه بهمن ۱۳۲۹ دو میتینگ بزرگ مردم تهران در حمایت از جنبش نفت در مسجدشاه بازار و میدان بهارستان برگزار شد. احزاب متشکل در جبهه ملی در این دو میتینگ مهم حضور داشتند.

مهندس کاظم حسیبی که در طول جنبش نفت به عنوان مشاور نفتی دکتر مصدق مطرح بود در میتینگ بهارستان سخنرانی کرد و ابعاد ملی شدن نفت را برای مردم تبیین کرد.

کشاورز صدر و دکتر عبدالله معظمی نمایندگان ملی مجلس اقدام به استضاح دولت کردند و اقدام رزم آرا در خصوص پس گرفتن لایحه قرار داد الحاقی را محکوم نمودند.

تقابل نهضت ملی با رزم آرا به اوج رسید. وی از اواخر بهمن مذاکرات فشرده ای را با سفیر ان آمریکا و انگلیس در تهران برای پیدا کردن راه حل سیاسی معضل نفت انجام داد.

به موازات افزایش تحرکات سیاسی رزم آرا علیه جنبش، دکتر مصدق در سخنرانی مفصل خود اعلام کرد، تنها راه تن دادن به ملی شدن نفت است. امروز باید در یک محیط صمیمی به اتفاق آرا به آزروهای ملت ایران که با فتاوی علمای اعلام نیز فریضه دینی ما شده است لبیک اجابت گفته و ملی شدن صنعت نفت را در سراسر کشور تصویب و برای گذشتن از آخرین مرحله قانونی تقدیم مجلس شورای ملی نماییم.

در پی اظهارات تند رزم آرا در مجلس در مخالفت کامل و قاطع با ملی شدن نفت و عدم طرح مفاد مذاکره با سفیر انگلیس، دکتر مصدق قطع مذاکره با دولت را اعلام و ملی شدن در دستور کار کمیسیون نفت قرار گرفت.