«صبح من» با چهره ها: محمدبنموسی خوارزمی، دانشمند و محقق بزرگ ایرانی بود که دستاوردهای مهمی در علوم ریاضیات و نجوم و جغرافیا داشت. در زندگی نامه پدر علم جبر آمده است که وی در زمان حکومت مأمون عباسی میزیست و در حکومت او، نقش دانشمند مشاور را نیز برعهده داشت. یکی از وظایف خوارزمی در آن دوران، مدیریت کتابخانهی بیتالحکمه در بغداد بود.
به گزارش مجله خبری صبح من، خوارزمی جزو اولین ریاضیدانانی بود که جبر را بهعنوان علمی مستقل بررسی کرد و نخستین دانشمندی بود که روشهایی کاربردی برای حل معادلات خطی و درجهدوم ارائه داد. فعالیتهای او در آن حوزهها، بهحدی مهم بود که حتی کلمهی لاتین جبر (Algebra) نیز از کتاب مشهور خوارزمی برداشته شد. نام خوارزمی ریشهی کلمههایی همچون الگوریتم هم در دنیای لاتین شد. بهعلاوه، کلمههای اسپانیایی و پرتغالی Guarismo و Algarismo بهمعنای «رقم» نیز از نام خوارزمی ریشه گرفتهاند.
یکی از تأثیرات مهم خوارزمی در دنیای ریاضیات غرب، از ترجمهی لاتین کتابهای او سرچشمه گرفت. در کتابهای خوارزمی، استفاده از اعداد هندیعربی متداول بود که بهمرور، اروپاییان را به تغییر روند عددنویسی از رومی به هندیعربی ترغیب کرد. این روندی است که تا بهامروز در دنیای ریاضیات باقی مانده است.
خوارزمی علاوهبر تأثیرات مهم بر دنیای ریاضیات، به علم جغرافی نیز علاقهی شدیدی داشت. در جغرافی، او دنبالهرو تحقیقات بطلمیوس بود و در سالهای فعالیت علمی، جداول متعددی از طول و عرضهای جغرافیایی مناطق مهم جهان تدوین کرد. خوارزمی در مطالعات جغرافیایی خود، انواع تقویم را تهیه کرد و با استفاده از اسطرلاب و ابزارهای دیگر زمانسنجیهایی انجام داد.
کلیاتی از زندگینامهی خوارزمی
منابع تاریخی مختلف زمان تولد و مرگ خوارزمی را سال ۷۸۰ یا ۸۵۰م اعلام کردهاند. ازلحاظ تاریخ هجری قمری نیز میتوان قبل از سال ۱۸۵ و بعد از سال ۲۳۳ را برای تاریخ تولد او متصور شد. باتوجهبه تاریخ زندگی او، قطعا اطلاعات زیادی از سالهای ابتدایی و تحصیل این دانشمند بزرگ در دست نیست. حتی در منابع تاریخی، دو نام مختلف برای خوارزمی ذکر شده است. برخی او را ابوعبدالله محمدبنموسی الخوارزمی و برخی دیگر ابوجعفر محمدبنموسی الخوارزمی مینامند. باتوجهبه روند نامگذاریهای عربی، میتوان تفسیر کرد که هر دو نام صحیح است.
طبق متون تاریخی نوشتهی ابنندیم، همانطورکه از لقب دانشمند بزرگ مسلمان برمیآید، او متولد خوارزم در خراسان بزرگ آن سالها بود. درحالحاضر، این منطقه بههمین نام و در کشور ازبکستان قرار دارد. البته، برخی منابع نیز محل تولد دیگری برای محمدبنموسی ذکر کردهاند. طبری در کتاب ماندگار تاریخ خود، او را محمدبنموسی الخوارزمی المجوسی القطربّلی مینامد. اشاره به القطربّلی شاید نشاندهندهی محل تولد او در منطقهای بههمان نام در نزدیکی بغداد باشد.
بههرحال، راشد رشدی در کتاب تاریخی خود مینویسد: «برای بررسی عبارتهای استفادهشده در کتاب تاریخ طبری، تنها توجهی کلی به دوران مدنظر او کافی است. میتوان پیشبینی کرد طبری در کتاب خود به دو نفر (محمد بن موسی خوارزمی [و] المجوسی القطربّلی) اشاره کرده و احتمالا حرف «و» در نوشتههای اولیه از بین رفته است. اشتباههای نگارشی اینچنینی در متونی با چنان قدمت، طبیعی محسوب میشود. اخیرا نویسندهای بهنام جیجی تومر براساس آن دو کلمهی آخر نام مذکور، سادهانگارانه تحلیلی کرده که بهنظر میرسد با هدف سرگرمکردن خواننده به نوشتههایش اضافه شده باشد.»
تومر در کتاب خود دربارهی خوارزمی مینویسد: «المجوسی، پسوندی که طبری به خوارزمی داد، احتمالا نشاندهندهی آن است که او از پیروان دین باستانی ایران، یعنی زرتشتی بوده است. چنان دینی در آن سالها برای فردی در منطقهی ایران دورازذهن نبود؛ اما نوشتههای بعدی و نحوهی مطالعات ریاضیاتی نشان میدهد او مسلمان بوده است. بههرحال، میتوان پیشبینی کرد اجداد خوارزمی یا خودش در جوانی زرتشتی بودهاند.»
صرفنظر از بحثهای تاریخی و جدلهایی که به آنها اشاره کردیم، امروزه، خوارزمی بهعنوان دانشمندی مسلمان و ایرانی شناخته میشود؛ ایرانیای که در دوران خلافت حکومت عباسی میزیست و طبیعتا بسیاری از نوشتههای مهم خود را به زبان عربی آماده کرد.
طبق نوشتههای تاریخی، خوارزمی اکثر دستاوردهای علمی خود را بین سالهای ۸۱۳ تا ۸۳۳م نوشته است. در آن زمان بود که اسلام بهنوعی نفوذ خود را در سرتاسر سرزمینهای پارس گسترش میداد و بغداد به مرکز علمی و تجاری جهان اسلام تبدیل شده بود. تاجران و دانشمندان بسیاری در آن سالها به بغداد میرفتند و خوارزمی نیز یکی از مهمترین آنها بود.
بیتالحکمه، مرکز مطالعاتی بزرگ آن سالهای بغداد، بهدستور مأمون عباسی تأسیس شد. متون غربی، آن سالهای جهان اسلام را بهنام «دوران طلایی» میخوانند و اسلام دانشمندان بزرگی به جهانیان معرفی کرد. خوارزمی هم در میان آن دانشمندان قرار داشت و از فرصت بهدستآمده در بیتالحکمه، برای مطالعهی آثار بزرگان گذشته استفاده میکرد.
بنوموسی نام سه برادر مشهور در دوران طلایی اسلام است که هرکدام در همان مؤسسهی بیتالحکمه کتابهای یونانی و سانسکریت را ترجمه و نقش مهمی در تکمیل کتابخانهی آن ایفا کردند. برخی منابع تاریخی احتمال میدهند خوارزمی یکی از آن سه برادر، یعنی محمدبنموسی ابنشاکر بوده است.
بههرحال خوارزمی بههمراه بنوموسی وظایف نگارش کتاب در موضوعات جبر و نجوم و هندسه را در بیتالحکمه برعهده داشت. او ارتباط نزدیکی با مأمون داشت و حتی برخی دستاوردهای خود را به او تقدیم کرد. کتاب الجبر و المقابله دستاورد بزرگ خوارزمی در آن سالها بود که بهنوعی اولین کتاب در موضوع جبر محسوب میشود. کلمهی Algebra از همین کتاب به زبان لاتین وارد شد و در ترجمهی آن، درک عمیق مفاهیم ریاضیاتی را نیز به غربیها منتقل میکند.
آرامگاه و یادوارهها
خوارزمی در دورهای از زندگی علمی خود، مدیریت کتابخانهی بیتالحکمه را عهدهدار بود. او حدودا در سال ۸۵۰م (۲۳۳ق) در بغداد از دنیا رفت. در ازبکستان و منطقهی خوارزم، مجمسهی مشهوری به یادبود آن دانشمند بزرگ قرار دارد. از یادوارههای مهمی که به نام این دانشمند بزرگ برگزار میشود، میتوان به جشنوارهی علمی خوارزمی در ایران اشاره کرد که برای تقدیر از دستاوردهای علمی و مهندسی برگزار میشود. شایان ذکر است یک دهانه در کرهی ماه نیز بهنام خوارزمی، دانشمند بزرگ دوران طلایی اسلام، نامگذاری شد.
تأثیرات خوارزمی در تاریخ علم
خوارزمی مانند بسیاری از دانشمندان همعصر خود، در چندین حوزهی علمی فعالیت میکرد. ریاضیات، نجوم، جغرافیا و حتی نقشهکشی، حوزههایی بودند که میزبان دستاوردها و آثار مهم خوارزمی شدند. دستاوردهای او پایههای تحقیقات علمی گسترده و مهمی بنا کردند که بعدها به دستاوردهایی، بهویژه در جبر و مثلثات انجامید. از روشهای مهم جاودان او در حل مسائل ریاضی، رویکردهای بررسی و تحلیل معادلات خطی و درجهدوم بود که میتوان بهعنوان یکی از روشهای مهم حل ریاضیاتی به آنها نگاه کرد.
- جبر
«الکتاب المختصر فی حساب الجبر و المقابله» دستاورد بزرگ خوارزمی است که درحدود سال ۸۳۰م منتشر شد. آن کتاب بهنوعی پایههای علم جبر را بنا کرد. او کتاب خود را به مأمون تقدیم کرده بود و در آن، مثالهایی متعدد از روشهای حل معادلات خطی و درجهدوم و نیز کاربردهای آن در مسائل واقعی در تجارت و نقشهبرداری و قوانین وراثت ذکر کرد. کلمهی جبر که در یادداشتهای خوارزمی استفاده شد، به عملی در حل معادلات ریاضی اشاره میکند که با سادهکردن رقمها یا نشانههایی در دو طرف معادله، آن را حذف یا ساده میکند.
خوارزمی در کتاب خود، ابتدا اعداد را بهصورت ترکیبی از واحدها معرفی میکند و سپس، اصطلاحاتی را بیان میکند که در علم جبر استفاده میشوند. توابع جبری و نحوهی برابرسازی آنها، اولینبار در کتاب خوارزمی بیان شدند. اصطلاحاتی همچون شیء، مال، عدد و درهم در کتاب او بیان شده بودند که امروزه و با نفوذ علوم و زبان لاتین به تحقیقات ریاضی، هرکدام با عبارتهایی مشخص میشوند.
از میان معادلههایی که در کتاب خوارزمی به آن اشاره شد و پایههای اصطلاحات جبری را بیان کرد، میتوان موارد زیر را نام برد:
- ax=b
- x^2=b
- x^2=ax
- x^2+ax=b
- x^2+a=bx
- x^2=bx+a
معادلات بالا علاوهبر مجهول x که همگی آن را میشناسیم، اعداد را نیز بهصورت ترکیبهایی از یکدیگر توضیخ میدهد. در معادلات بالا، a و b نقش اعداد را بازی میکنند که در روشهای حل، باید آنها را سادهسازی کرد. فرایندهای جبر و مقابله، همان عملیاتی هستند که به سادهسازی انواع مسئلهها کمک میکنند. در تعریف ساده، جبر بهمعنای ازبینبردن مقادیر منفی در عبارتها با استفاده از افزودن مقادی مساوی به دو بخش معادله است. بهعنوان مثال، با استفاده از عمل جبر، معادلهی x2=40x-4×2 به ۵×۲=۴۰x تبدیل میشود. عمل مقابله به جابهجایی عناصر مختلف معادله و قراردادن عناصر یک خانواده در یک طرف آن اشاره میکند. بهعنوان مثال، x2 + 14 = x + 5 با عمل مقابله به x2 + 9 = x تبدیل میشود.
البته، این توضیحات نتیجهی ترجمه و علمیسازی کتاب خوارزمی هستند و بسیاری از آنها در زمان او کشف و درک نشده بودند. او در کتابش، مسائل را به زبانی سادهتر بیان میکرد تا علاوهبر بهکارگیری مفاهیم علمی موجود، مسائل ملموس را با روش خود حل کند. مسائلی که او در کتاب خود بیان میکرد، بهویژه برای حل مسائل قانونی تقسیم مال و ارث ازلحاظ اسلامی کاربرد داشتند.
- رسالهی حساب
حساب یکی دیگر از زمینههای مهمی محسوب میشود که خوارزمی در آن تحقیق کرده و نسخهای لاتین از کتاب او در آن حوزه باقی مانده؛ اما نسخهی اصلی عربی از بین رفته است. بهاحتمال زیاد، کتاب اصلی خوارزمی «الجمع و التفریق به حساب الهندی» نام داشته که نشاندهندهی استفادهی او از اعداد هندی در ریاضیات بود. همان استفاده از اعداد هندیعربی دستاورد بزرگ خوارزمی در رسالهی جمع و تفریق شد.
کلمهی الگوریتم از الگوریسم برداشته شد که قطعا در کلمهی Aljebra و یافتههای خوارزمی ریشه دارد. آن کلمه بهمعنای استفاده از عددهای هندیعربی در علم حساب است که میدانیم خوارزمی در رسالهی حساب آن را مطرح کرده است. هر دو کلمه از ترجمههای لاتین نام خوارزمی اقتباس شدهاند.
- نجوم
مطالعات خوارزمی در علم نجوم، عموما به محاسبات تقویمی نیز منجر شدهاند. او کتابی بهنام «زیج السند هند» دارد که ۳۷ فصل و جداول محاسباتی متعدد در علم تقویم و نجوم را شامل میشود. جداول آن کتاب مسائل نجوم و محاسبات تقویم و حتی طالعبینی را در ۱۱۶ بخش بیان میکنند. بهعلاوه، در آن کتاب، جدولی ریاضیاتی برای محاسبهی مقادیر سینوس و کسینوس در شرایط مختلف هم وجود دارد.
جداول محاسباتی که خوارزمی در کتاب نجومی خود بیان کرد، بهاصطلاح زیج خوانده میشوند. اثر او اولین زیج به زبان عربی بود که محاسبات ستارهشناسی هندیها را بهصورت جداول منظم گردآوری میکرد. آن جداول اطلاعاتی از حرکت و مسیر خورشید و ماه و پنج سیارهی دیگر را بیان میکنند که تا آن سالها شناخته شده بودند. نسخهی اصلی و عربی این کتاب خوارزمی نیز از بین رفت و تنها چهار ترجمهی لاتین آن در کتابخانهها و موزههایی در پاریس و مادرید و آکسفورد نگهداری میشوند.
- جغرافیا
اثر مهم خوارزمی در جغرافیا «صوره الأرض» نام دارد که بهمعنای توصیفی از زمین است. نگارش آن کتاب در سال ۸۳۳م بهپایان رسید و بهنوعی بازنگری علمی جدید بر کتاب بطلمیوس در موضوع جغرافیا بود. خوارزمی در آن کتاب با دستور محاسباتی ثابتی ۲,۴۰۲ مختصات شهر و خصوصیات جغرافیایی دیگر را بیان کرد. تنها یک نسخه از آن کتاب باقی مانده که در کتابخانهی دانشگاه استراسبورگ نگهداری میشود. نسخهی لاتین نیز در موزهای در شهر مادرید قرار دارد.
منابع تاریخی میگویند یک نقشهی جهان در کتاب خوارزمی وجود داشته است. البته، هیچیک از نسخههای عربی و لاتین موجود شامل آن کتاب نمیشوند. امت هوبرت دانیت توانست با استفاده از همان مختصات و خصوصیات باقیمانده در کتابهای موجود، نقشهای براساس محاسبات خوارزمی طراحی کند.
محاسبات جغرافیایی و زمانسنجی خوارزمی، به موارد بالا محدود نشد. او رسالهای در بررسی تقویم یهودی نیز بهنام «رساله فی استخراج تاریخ الیهود» تألیف کرد. او در کتابش، چرخهی مشهور تاریخ یهودی بهنام دورهی متونی را محاسبه کرد و همچنین، محاسباتی برای پیداکردن تداخل سالهای عبری با تقویمهای دیگر انجام داد.
علاوهبر کتابها و رسالههای گفتهشده، در منابع تاریخی مختلف و همچنین موزههای سرتاسر جهان، آثاری وجود دارند که به او نسبت داده شدهاند. ابنندیم یکی از مورخان مشهوری بود که کتابی برای جمعآوری فهرست رسالهها و کتابهای تاریخی تألیف کرد. او در فهرست خود، به کتابی بهنام «التاریخ» نوشتهی خوارزمی اشاره میکند که درحالحاضر، اثر کاغذی مرتبط با آن موجود نیست. از رسالههای دیگر دانشمند بزرگ مسلمان میتوان به کتابی برای مشخصکردن جهت قبله اشاره کرد که بهنوعی در حوزهی نجوم کُروی دستهبندی میشود.
اخبار «صبح من» را در بله و ایتا دنبال کنید:
کانال «صبح من» در بله:
https://ble.ir/sobheman
کانال «صبح من» در ایتا:
https://eitaa.com/Sobheman
