«صبح من» با دانستنی ها: حتما تا به حال واژه آب انبار را شنیده‌اید و همه می‌دانیم که محلی برای ذخیره آب است. اما هدف از ساخت این بناها و ذخیره آب چه بوده است؟ برای پاسخ به این سوال، ابتدا لازم است تا یک آشنایی کلی با این سازه داشته باشید. این بنا به عنوان یکی از شاهکارهای معماری در زمان خود شناخته می‌شد که برای تامین یکی از حیاتی‌ترین عناصر برای بقای انسان، یعنی آب شیرین جهت آشامیدن، ساخته شده است. آب انبارها همانطور که از نامشان مشخص است، محلی برای جمع‌آوری آب شرب و غیر شرب جهت مصارف مختلف هستند.
به گزارش مجله خبری صبح من، این مکان درگذشته با نام‌های مختلفی از جمله برکه، هود (حوض)، اومبار در ایران و اسامی مثل سردابه، مصنع، خزان و حوض در سایر کشورها شناخته می‌شد. از زمان قدیم، بسیاری از مناطق گرمسیری و کویری با مشکل تامین آب به خصوص آب آشامیدنی برای فصول گرم‌تر سال مواجه بودند. به دلیل شرایط آب و هوایی خاص این مناطق، معمولا نیمی از سال دسترسی به آب و تامین آب شیرین همواره بزرگترین مشکل ساکنان این مناطق بوده است. بنابراین ساخت آب انبار جهت ذخیره آب شیرین، یکی از بهترین و کارآمدترین راه‌ها برای مواجهه با این بحران بوده است.
نحوه ساخت آب انبار و قسمت‌های تشکیل دهنده آن
از زمان قدیم، هر محلی که در آن تمدن انسانی و تجمع انسان‌ها شکل گرفته بود، در کنار رودخانه‌ها یا سایر منابع آبی بوده است. اما در بسیاری از مناطق از جمله اکثر مناطق بیابانی در ایران، به دلیل کمبود منابع آبی و ریزش باران، برای تامین آب از روش‌های مختلف مثل حفر چاه، قنات، چشمه و آب انبار استفاده می‌شده است. آب انبارها در واقع حوضچه یا برکه‌های سرپوشیده‌ای هستند که محلی مناسب برای جمع‌آوری آب برای فصول گرم سال محسوب می‌شوند. این بناها معمولا در زیر زمین ساخته شده و ساختار آن‌ها به گونه‌ای بوده است که علاوه بر خنک نگه داشتن آب، از آلودگی و بخار شدن آن نیز جلوگیری کنند.
آب انبارها از بخش‌های مختلف تشکیل شده‌اند که در ادامه به معرفی هر یک از آن‌ها می‌پردازیم.
مخزن، خزینه یا تنوره در آب انبار
مهمترین قسمت در یک آب انبار، مخزن، خزینه یا تنوره آن است. خزینه در واقع مخزن اصلی آب انبار است که در عمق زمین ساخته شده و شکل ظاهری آن استوانه‌ای، مکعبی یا هشت وجه شکل است. نوع دیگری از مخزن نیز وجود دارد که به آن مخزن مرکب می‌گویند. مخزن مرکب از یک مخزن استوانه‌ای در قسمت میانی تشکیل شده که چهار مخزن چهارگوش در اطراف آن قرار داشته و به آن راه دارند.
مهمترین دلیل ساخت مخزن در اعماق زمین، ایجاد مقاومت برای تحمل فشار وارده از آب بر دیواره‌ها است. همچنین برای ایجاد مقاومت بیشتر در مخزن، معمولا کف آن را با لایه‌ای از سرب می‌پوشاندند.
سردر
سردر، در واقع ورودی اصلی آب انبار و یک مسیر پلکانی از جنس آجر است که با کاشی‌کاری سنتی و مقرنس‌کاری تزیین شده است. در بالای مسیر ورودی به آب انبار معمولا یک لوح یا کتیبه نصب شده که مشخصات سازنده و یا اطلاعات دیگر این بنا را بر روی آن می‌نوشتند. محل دسترسی به آب انبار در مناطق شهری و روستایی به صورت پلکانی و در مناطق صحرایی به صورت یک مسیر شیبدار بوده است. در بعضی از ساختارها که فاقد پاشیر بودند، یک مسیر پلکانی داخل خود مخزن بوده که مستقیما به آب داخل مخزن دسترسی داشتند. در موارد دیگر نیز دسترسی به مخزن هیچ مسیر یا پلکانی نداشته و مثل یک چاه با استفاده از دلو، آب مورد نیاز خود را برداشت می‌کردند.
پاشیر
پاشیر یک شیر بزرگ از جنس برنج بوده که دسترسی به آب مخزن را راحت‌تر می‌کرده است. در محل نصب این شیر، معمولا سکوهایی به شکل مربع بودند که با تزیینات خاصی آراسته شده بودند. این سکوها احتمالا محلی برای نشستن افراد بوده، همچنین در این محل، قسمتی برای هرز آب نیز وجود داشته تا با عبود دادن آب، مانع از تجمع آن شود.
بادگیر
همانطور که قبلا گفته شد، یکی از کاربردهای آب انبار، خنک نگه داشتن آب بوده است. به همین منظور از روش‌های مختلف از جمله نصب بادگیر در این محل برای خنک نگه داشته آب استفاده می‌شده است. بادگیرها در اشکال مختلف مکعب، منشور هشت ظلعی،خرطومی یا استوانه‌ای و معمولا در دیوارها و حاشیه طاق ساخته و تعبیه می‌شدند.
سیستم تصفیه آب انبار
استرابون یا سترابون یکی از تاریخ‌نگاران و جغرافی‌دانان یونانی است که در کتاب رساله جغرافیایی خود نوشته: ایرانیان در آب جاری استحمام نمی‌کنند، در آن لاشه و مردار نمی‌اندازند و عموماً آن‌چه ناپاک است در آن نمی‌ریزند. همین جمله نشان می‌دهد که حفظ سلامتی و بهداشت آب ذخیره شده در آب انبار چقدر برای ایرانیان مهم و حیاتی بوده است.
بسیاری از مصارف آب ذخیره شده در آب انبارها برای تامین آب شرب جهت آشامیدن بوده است. بنابراین لازم بوده تا آب ورودی به مخزن، ابتدا یک مسیر جهت تصفیه و جداسازی ذرات معلق در آب را طی کند. معمولا آبگیری از طریق آب کوهستان یا دشت‌ها انجام می‌شده است و قبل از ورود به مخزن اصلی در حوضچه‌های شنی جهت تصفیه نکهداری می‌شده است. سایر روش‌ها برای جلوگیری از آلودگی و گندزدایی آب شامل نصب بادگیرها، استفاده از محلول آهک و نمک، زغال برای حذف بو و خشت جهت رسوب‌زدایی بوده است.
اما امروزه می‌دانیم که برای تامین آب با درصد خلوص بالاتر و بدون عوامل بیماری‌زا، لازم است تا از سیستم‌های تصفیه آب پیشرفته استفاده شود. آب ذخیره شده در آب انبارها نیز از این قاعده مستثنی نبوده و لازم است تا تمامی مراحل تصفیه و ضدعفونی بر روی آن انجام شود.
مشهورترین آب انبارهای ایران
آب‌انبار گنج البحر(کل) گراش
- مخزن: استوانه‌ای
- پوشش سقف: ندارد
- گنجایش: ۱۳,۸۰۰ مترمکعب
- دسترسی به منبع: پاگانَه یا پلکان داخلی
- موقعیت: فارس، گراش
- تاریخ ساخت: ۱۳۱۰ – ۱۳۱۵
بزرگترین آب‌انبار ایران در شهرستان گراش استان فارس قرار دارد و تخمین زده می‌شود در سال ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۰ هجری شمسی شروع به ساخت شده باشد و در بین سال‌های ۱۳۱۰ تا ۱۳۱۵ به بهره‌برداری رسیده باشد. با این حال به شماره ثبت ۳۲۹۲ و در تاریخ بیست و هفتم دی ماه ۱۳۷۹ در آثار ملی ایران ثبت شده است.
این آب انبار پس از اتمام ساخت آب‌انبار حاج اسدالله در سال ۱۲۸۶ و آغاز گسترده بی‌آبی ایران در ۱۲۸۸ ساخته شد. از ویژگی‌های بارز این آب‌انبار، منبع استوانه‌ای شکل آن، به عمق ۲۱ و قطر ۲۹ متر است که توانایی ذخیره بیش از ۱۳,۸۰۰ مترمکعب آب دارد.
هرچند که در مورد سقف این بنا حرف و حدیث‌های زیادی وجود دارد، چراکه بعضی‌ها نقل می‌کنند که اصلاً ساخته نشده یا نیمه کاره مانده است. برخی نیز می‌گویند کامل ساخته شده و بر اثر زلزله یا باران تخریب شده است. با همه این تفاسیر، می‌دانیم که از نظر معماری آب انبارهای گنج‌البحر و حاج اسدالله کاملا به یکدیگر شبیه‌اند و میتوان گفت که قرار بر داشتن گنبد بوده است.
از آنجا که گفتیم گنبد نقش محافظت از آب‌انبار در برابر آلودگی ایفا می‌کند، می‌بینیم آب‌انباری که در گذشته مصارف آشامیدنی و آبیاری نخلستان‌های ساکنان آن را تأمین می‌کرده است، در حال حاضر پر از زباله‌های مختلف شده که آب آن را غیرقابل استفاده کرده است؛ اما همچنان این آب‌انبار قدیمی دست از ذخیره سازی آب برنمی‌دارد و پرآب است.
یازده برکه اوز
- مخزن: استوانه‌ای
- پوشش سقف: مخروطی
- گنجایش: درمجموع حدود ۲۰ هزار مترمکعب
- دسترسی به منبع: پاگانَه یا پلکان داخلی
- موقعیت: فارس، اوز
- تاریخ ساخت: عصر حاضر
در جنوب ایران، شهرستان اوز به‌دلیل داشتن تعداد بسیار زیاد آب انبارهای شهری و غیر‌شهری، به هزار برکه معروف است و نکات جالبی نیز پیرامون این شهر وجود دارد. یکی از این موارد، پایبندی به استفاده از سنگ در ساختار اصلی این آب انبارهاست، همچنین تعداد این بناها که با احتساب آب‌انبار‌های شهری و برون شهری حدود چهار هزار عدد تخمین زده شده، برآورد شده است که ذخایر آب آن‌ها پایاپای سد بزرگ سلمان فارسی باشد.
معروفیت یازده برکه به تجمع این دسته از آب انبارها در یک محیط نسبتا کوچک و با فاصله بسیارکم از یکدیگر است و روزبه‌روز به تعداد آن‌ها افزوده می‌شود.
کارکرد کلی این آب انبارها به این ترتیب است که در طی بارندگی، آب باران از کوه‌ها سرازیر می‌شود و به محوطه‌ای هدایت می‌شود تا گل و لای آن گرفته شود. سپس به ورودی‌های مشترک این آب انبارها وارد می‌شود.
با وجود راه‌اندازی تصفیه آب توسط خیرین و هزینه کم آن، همچنان بسیاری از ساکنین شهر به‌دلیل گوارایی و عادت به طعم آب این منابع، آب شرب خود را از این مخازن تهیه می‌کنند و نقش حیاتی، با ظرفیت قریب به ۲۰ میلیون لیتر، در قطعی‌‌های موقت آب این منطقه ایفا می‌کنند.
آب‌انبار ملامحمد اوز
- مخزن: استوانه‌ای
- پوشش سقف: مخروطی
- گنجایش: تقریبا ۳,۰۰۰ مترمکعب
- دسترسی به منبع: پاگانَه یا پلکان داخلی
- موقعیت: فارس، اوز
- تاریخ ساخت: ۱۱۲۰ هجری شمسی
دیگر آب‌انبار تاریخی اوز که سالیان سال قد برافراشته است، آبآنبار ملامحمد اوز نام دارد. طی ۲۸۰ سال سقف این آب‌انبار پنج بار از جمله در سال‌های ۱۲۹۷ و ۱۳۴۲ مورد ترمیم و مرمت قرارگرفته است، همچنان بزرگی و معماری استحکام آن، در آن زمان قابل تأمل و توجه است. این بنا در تاریخ ۳۰ خرداد ۱۳۷۷ به شماره ثبت ۲۰۳۸ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قطر این آب‌انبار ۱۸ متر و عمق آن ۱۲ متر است؛ اما به‌دلیل خطر زیاد از محافظ فلزی نیز برخوردار است.
داستان‌های جالبی سینه به سینه نقل می‌شود و نگارنده، خود نیز از زبان پیشینیانش خود شنیده‌است: «مفتی بزرگ و سابق این شهر، حاج شیخ محمد فقیهی که به درجات عالی عرفان رسیده بود، سجاده خود را روی آب این آب‌انبار می‌انداخته و نماز می‌خوانده و پس از اتمام نماز، با تکان دادن سجاده از آن گردوغبار بلند می‌شده است.»
در حال حاضر در آب‌انباری در سی متری آن نیز به اسم حاج قنبر، بیش از یک سال است که با توجه به بالا آمدن سفره آب زیرزمینی، آلوده به فاضلاب خانگی شده و به‌دلیل نبود شبکه فاضلاب شهری، فاضلاب وارد آب‌انبار می‌شود. مطابق بررسی‌های انجام شده کارشناسان بهداشت، محل قرارگیری این آب انبارها نشان می‌دهد که به‌دلیل آلودگی میکروبی نباید از آب آن برای مصارف آشامیدنی استفاده کرد. کجارو نیز به افرادی که قصد سفر به اوز را دارند توصیه می‌کند از نوشیدن آب مناطق شمالی شهر اکیداً خودداری کنند و در صورت تمایل، از مناطق جنوبی شهر از جمله یازده برکه و آب انبارهای اطراف آن استفاده کنند.
برکه سَلَفی اوز
- مخزن: استوانه‌ای
- پوشش سقف: مخروطی، در حال فرسایش و تخریب
- گنجایش: کمتر از ۱,۰۰۰ مترمکعب
- دسترسی به منبع: پاگانَه یا پلکان داخلی
- موقعیت: فارس، اوز
- تاریخ ساخت: تقریبا ۷۰۰ هجری شمسی
با وجود تاریخچه بحث‌برانگیز شهر اوز به‌دلیل تفاسیر مختلف از نامش، قدیمی‌ترین بنایی که در آثار ملی ایران ثبت شده، یک آب‌انبار بسیار قدیمی به شماره ثبت ۲۰۲۹ در فهرست آثار ملی ایران است. بانی خیر این آب‌انبار با توجه به لوح سنگی سردر، حاج محمد زینل شمسایان است. وی مقدمات ساخت آن را در دوره تیموریان فراهم کرده است.
با بررسی این آب‌انبار که قدمت بسیار زیادی دارد و سقف آن نیز در معرض فرو ریختن است، اطلاعات مفیدی میتوان به‌دست آورد. همچون استفاده از سنگ در اندازه‌های مختلف، استفاده از ساروج و گچ دانه درشت معروف به کوپال، از دلایل استقامت آن در این سال‌ها بوده است. با وجود اینکه این آب‌انبار نیز مورد مرمت قرارگرفته است، نشانه‌های بی‌توجهی بسیاری را میتوان دید. از جمله این بی‌توجهی‌ها، ریزش بخشی از سقف، زنگ زدگی و ناخوانایی تابلو سازمان میراث فرهنگی کشور و عدم رسیدگی به محیط اطراف را با توجه به دورافتادگی منطقه، میتوان نام برد.
آب‌انبار سردار بزرگ قزوین
- مخزن: مکعبی
- پوشش سقف: تقریبا نیم‌کره
- گنجایش: ۳,۶۰۰ متر مکعب
- دسترسی به منبع: پاشیر یا پلکانی
- موقعیت: قزوین
- تاریخ ساخت: ۱۱۹۱ هجری شمسی
شهر قزوین به آب انبارهای زیاد و سبک معماری منحصربه‌فرد نسبت به آب انبارهای جنوب ایران معروف است. آب‌انبار سردار بزرگ را محمد حسن و محمد حسین خان سردار که از امرای قاجار بودند، بیش از دویست سال پیش بانی ساخت این آب‌انبار تک گنبدی شدند. این بنا در ۸ شهریور ۱۳۵۵ به شماره ۱۳۷۷ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
اگر با دقت از بیرون به آن نگاه کنید، گنبد آجرنمای کلاسیک آهن به‌همراه بادگیر فیروزه رنگی که وظیفه تهویه و خنک کنندگی را به عهده دارد، چشم هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. با وجود ساده بودن گنبد کروی شکل آن، چنان دقتی در ساخت به‌کار رفته است که پس از دویست سال همچنان محکم و استوار در برابر زلزله‌های متعدد ایستاده است و همچنان سر خم نکرده است.
از ویژگی‌های جالب و منحصربه‌فرد آن در حال حاضر، عدم آبگیری و تبدیل شدن به موزه‌ای با حال و هوای مطبوع در عمق دوازده متری زمین است که به لطف دسترسی پلکانی پاشیر برخلاف آب انبارهای جنوب ایران، به‌راحتی قابل بازدید عموم است. دیگر نکته قابل‌توجه، عکس‌های قدیمی درج شده بر دیوار داخلی این آب‌انبار به‌همراه نورپردازی زیبای آن است که حس و حال قدیمی به‌همراه بوی نم زیرزمینی آن هر بازدیدکننده‌ای را محصور خود می‌کند.
آب‌انبار وکیل شیراز
- مخزن: مکعبی
- پوشش سقف: طاقی
- گنجایش: در دسترس نیست
- دسترسی به منبع: پاشیر یا پلکانی
- موقعیت: فارس، شیراز
- تاریخ ساخت: ۱۱۴۶ هجری شمسی
همان طور که از نام این آب‌انبار پیدا است، ساخت این بنا همچون بازار و حمام وکیل از جمله جاهای دیدنی شیراز محسوب می‌شود که به دستور وکیل الرعایا یا همان کریم خان زند ساخته شده است. هرچند که دستور ساخت آب‌انبار فقط مربوط به این بنا نبود و دستور ساخت آب انبارهای حافظیه، دیوانخانه و هفت تن نیز صادر شده بود که در بین سال‌های ۱۱۳۹ و ۱۱۴۴ هجری شمسی ساخته شدند.
در حال حاضر تغییر کاربری داده و موزه آب نیز معروف است. اگر به این موزه سفر کرده باشید می‌بینید که ورودی آن همچون آب‌انبار سردار بزرگ قزوین به‌صورت پلکانی به‌سمت مخزن مکعبی راه پیدا می‌کند و برخلاف آب انبارهای جنوبی این استان معماری و ساخت متفاوتی دارد. البته در این موزه انواع ماکت‌های سازه‌های آبی مختلف از قبیل آب‌انبار، سد و قنات‌های قدیمی ، نقاشی و تصاویر مدرن از مشاهیری است که با نورپردازی زیبای این محیط شما را غرق در تاریخ ۲۵۰ ساله خود خواهد کرد.
آب‌انبار معصوم خانی نایین
- مخزن: استوانه‌ای
- پوشش سقف: مخروطی
- گنجایش: ۳۰۰۰ متر مکعب
- دسترسی به منبع: پاشیر یا پلکانی
- موقعیت: اصفهان، نایین
- تاریخ ساخت: دوران صفوی به بعد
از دیگر شهرهای ایران که آب انبارها تأمین آب ساکنان آن را برعهده داشته و همچنان نیز بر عهده دارند، شهر معروف نایین در استان اصفهان است. اغلب آب انبارهای این شهر از دوران صفوی به بعد ساخته شده است و علاوه بر تعداد زیاد، معماری منحصربه‌فردی نیز دارند. چراکه اغلب آب انبارهایی که مخزن استوانه‌ای دارند در جنوب ایران قرار دارند؛ اما آب‌انبار معصوم‌خانی که معروف‌ترین آن‌هاست منبع استوانه‌ای شکل دارد.
از دیگر ویژگی‌های این بنا بادگیر با معماری متفاوت آن است که از سردر پاشیر به‌عنوان ستون استفاده می‌کند و مزایای این بادگیر نسبت به بادگیرهایی که بر سقف آب‌انبار قرار دارند این است که، تمرکز اصلی بر خنک کردن افرادی است که به این‌گونه آب انبارها پناه می‌آورند. از نکات جالب‌توجه آب انبارهای نایین میتوان به آب انبارهایی با ساخت متفاوت اشاره کرد و میتوان آب انبارهایی دید که با وجود دو مخزن، فقط از یک ورودی بهره می‌برند.
آب‌انبار حاج محمد تقی شهداد
- مخزن: نامعلوم
- پوشش سقف: مخروطی
- گنجایش: نامعلوم
- دسترسی به منبع: پاشیر یا پلکانی
- موقعیت: کرمان، شهداد
- تاریخ ساخت: دوران قاجار
از دیگر شهرهای گرمسیری ایران در استان کرمان، شهر شهداد است. یکی از پدیده‌هایی که زندگی در چنین شرایطی را برای ساکنان راحت‌تر می‌کند، آب انبارهایی با چندین بادگیر هستند. آب‌انبار حاج محمد تقی نیز گل سرسبد آب انبارهای این شهر است که از ویژگی‌های بارز این آب‌انبار میتوان به معماری قاجاری این بنا پی برد. همان طور که می‌دانیم، باشکوه‌ترین معماری سردر آب انبارها به دوران قاجاریه برمیگردد و با دقت به سردر این آب‌انبار، مهر تأییدی بر این حرف است. علاوه بر این، لقب مدورترین آب‌انبار استان کرمان نیز بر دوش می‌کشد. بادگیرهای دورتادور آن علاوه بر زیبایی بیرونی، هوای مطبوع و خنکی حتی در چله تابستان در درون این بنای تاریخی به جریان می‌اندازد. همچنین ۵۲ پله از سردر تا منبع، شما را همراهی می‌کند.
در گذشته که این آب‌انبار که بخشی از آب شهر شهداد را تأمین می‌کرده، در زمستان از آب رودخانه آبگیری و جهت مصرف در تابستان با گندزدایی توسط نمک نگهداری می‌شده است. این بنا که بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته، در تاریخ ۱۲ بهمن ۱۳۸۱ به شماره ثبت ۷۲۸۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آب‌انبار شریعت (موزه آب گناباد)
- مخزن: نامعلوم (احتمالا مکعبی)
- پوشش سقف: مخروطی
- گنجایش: در دسترس نیست
- دسترسی به منبع: پاشیر یا پلکانی
- موقعیت: خراسان رضوی، گناباد
- تاریخ ساخت: دوران قاجار
به شهر سرشار از داستان‌های شاهنامه‌ای گناباد در ۲۸۰ کیلومتری مشهد که می‌رسیم، متوجه وضعیت آب و هوایی این منطقه در تابستان‌های گرم و طاقت می‌شویم. جایی که آب‌انباری قدیمی از دوران قاجار، توسط فرد نیکوکار شریعت نامی بازسازی و به این نام نیز شهرت یافته است.
این آب‌انبار که گفته می‌شود تا سال ۱۳۶۳ هجری شمسی و قبل از لوله‌کشی شهری، آب مورد نیاز اهالی آن را تأمین می‌کرده است. با این حال در سال ۱۳۸۱ زیر نظر سازمان میراث فرهنگی به شماره ثبت ۵۹۵۲ در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این آب‌انبار که با نام «آب‌انبار حسینیه» نیز شناخته می‌شود، در سال ۱۳۸۳ به موزه آب گناباد تغییر کاربری داده شد و تبدیل به محل ارزشمندی جهت نگهداری از آثار پیشینیان از جمله ابزارهای حفر قنات، چاه، آب‌انبار و همچنین ظروف نگهداری آب شده است.
آب‌انبار کازرونی اصفهان
- مخزن: نامعلوم
- پوشش سقف: تخت
- گنجایش: نامعلوم
- دسترسی به منبع: پاشیر یا پلکانی
- موقعیت: تخت فولاد، اصفهان
- تاریخ ساخت: دوران قاجار
در جنوب زاینده رود و در زمینی به وسعت ۷۵ هکتار، قبرستان تخت فولاد که آرامگاه مشاهیر، عرفا و دانشمندان و در حال حاضر شهیدانی است که به مزار بابا رکن نیز معروف است. در بین آرامگاه‌ها و تکیه‌های گوناگون، آب‌انباری هشت‌ضلعی با مناره‌های فیروزه‌ای خودنمایی می‌کند. در واقع این مناره‌های زیبای چهار متری بادگیرهایی هستند که همانند و هماهنگ با دریچه‌های آب‌انبار ورودی مشبک دارند.
این آب‌انبار که ساخت آن به دوران قاجار نسبت داده می‌شود، در نوع خود یکی از زیباترین و منحصر به فردترین در نوع خود است. دیگر نکات جالب‌توجه، تخت بودن سقف این آب‌انبار است که از طریق پلکان میتوان به‌راحتی به آن دسترسی پیدا کرد. این بنای قدیمی که همچنان در حال ذخیره سازی آب خنک است، ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ به شماره ثبت ۹۰۶۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
آب‌انبار علی مردان خان کرمان
- مخزن: مکعبی
- پوشش سقف: مخروطی
- گنجایش: ۱,۷۵۵ مترمکعب
- دسترسی به منبع: پاشیر یا پلکانی
- موقعیت: کرمان
- تاریخ ساخت: ۱۱۷۴ هجری شمسی
یکی از جاهای دیدنی کرمان آب‌انبار علی‌مردان خان نام دارد، به جرعت میتوان گفت یکی از هنرمندانه‌ترین آب انبارهای ایران است. اولین موردی که نظر هر بیننده‌ای را جلب می‌کند ورودی مقرنس کاری شده آن است. چراکه در مقرنس کاری با استفاده از اشکال هندسی و حجم دادن به آن و تغییر در فرم، که اغلب در مساجد قدیمی همچون مسجد وکیل شیراز و مسجد شاه اصفهان به کار برده شده، میتوان مشاهده کرد. استفاده از چنین حجم‌های زیبا در کنار کاربری اصلی این بنا که وظیفه ذخیره آب ساکنان را بر عهده داشته است، میتوان از آن به‌عنوان اثر هنری خالص نام برد.
تاریخ ساخت این آب‌انبار به دوران صفوی باز می‌‌گردد و منبع مکعبی به ابعاد ۱۰ در ۱۹.۵ و عمق ۹ متری است که توانایی ذخیره بیش از یک میلیون و هفتصد هزار لیتر آب دارد که گفته می‌شود بین دو تا شش ماه آب ساکنین را تأمین می‌کرده است. این اثر در تاریخ ۲۶ اردیبهشت ۱۳۴۷ و به شماره ثبت ۸۲۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
آب‌انبار هفت بادگیر عصر آباد
- مخزن: نامعلوم (احتمالاً مکعبی)
- پوشش سقف: نیم‌کره
- گنجایش: نامعلوم
- دسترسی به منبع: پاشیر یا پلکانی
- موقعیت: یزد، شهر صدوق، روستای عصرآباد
- تاریخ ساخت: دوران قاجار
یکی دیگر از آب انبارهای استان یزد که به هفت بادگیر معروف است، در نزدیکی روستای متروکه و خالی از سکنه عصر آباد قرار دارد. ویژگی بارز این آب‌انبار، تعدد بادگیرهای آن است که موجب خنکی و تهویه بسیار مناسب آن می‌شده است. از نکات جالب‌توجه وجود دو منبع ذخیره سازی است که هرکدام از این هفت بادگیر، شش متر ارتفاع دارند.
هرچند که اطلاعات دقیقی از مخزن این بنا در دسترس نیست، اما با توجه به بررسی های موجود میتوان حدس زد که منبع مکعبی داشته باشد. آب‌انبار هفت بادگیر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ به شماره ۷۷۵۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، با این وجود به‌دلیل مسیر صعب العبور و کویری کمتر کسی از این اثر تاریخی بازدید می‌کند و روزبه‌روز در زیر تل ماسه در حال فرو رفتن است. نکته قابل‌توجه اینکه با وجود مرمت، این بنا توسط سازمان میراث فرهنگی، مورد حمله و کاوش افراد سودجویی که به‌دنبال عتیقه هستند قرار گرفته است.
آب‌انبار دریا دولت بندرکنگ
- مخزن: استوانه‌ای
- پوشش سقف: ندارد
- گنجایش: ۸۶۲۰ مترمکعب
- دسترسی به منبع: ندارد
- موقعیت: هرمزگان، بندرکنگ
- تاریخ ساخت: دوران قاجار
یکی از جالب‌توجه‌ترین موارد در بین آب انبارهای جنوبی ایران، عدم وجود سقف یک آب‌انبار است. چراکه چشم اکثر مردمان جنوب به آب انبارهایی مدور به‌همراه سقف مخروطی دمخور شده است؛ اما آب‌انبار دریا دولت که قدمت آن به دوران قاجار برمیگردد، بدون هیچ سقف و محافظی به دلیل بزرگی و مشکلات ساخت به همین شکل به کار خود پایان داده و آب مورد نیاز خارج از شهر جهت ساخت‌وساز و آبیاری فراهم می‌کرده است.
تمام این موارد را در کنار قطر ۲۸ متری و عمق ۱۴ متری قرار دهیم، متوجه حجم عظیم ۸,۶۲۰ مترمکعبی آن می‌شویم که این آب‌انبار را پس از گنج‌البحر گراش، به دومین آب‌انبار بزرگ ایران مبدل کرده است.
دیوار اطراف برکه سه متر ارتفاع و یک متر ضخامت و محل قرارگیری این بنا خارج از شهر بندر کنگ است و در دسته آب انبارهای بین‌راهی قرار می‌گیرد.
گردآوری و تنظیم: صبح من
