«صبح من» با آیین و رسوم: برگزاری آیین های سنتی و مذهبی در دیار تاریخی قزوین همواره به عنوان بخشی از اعتقادات مردم این خطه مطرح بوده است، یکی از این آئین ها “پنجاه بدر” نام دارد که در آن مردم قزوین روز نوزدهم اردیبهشت همزمان با پنجاهمین روز سال با گردهمایی در طبیعت نماز باران می خوانند.
به گزارش «صبح من»؛ نوزدهم اردیبهشت ماه مطابق سنت هرساله آئین پنجاه بدر در قزوین برگزار می شود، محل اصلی برگزاری این مراسم سنتی باغات سنتی قزوین در حاشیه مصلی این شهر است.
برگزاری جشن باران و طلب آن در پنجاهمین روز از بهار، از آیین های ویژه قزوینی ها در این روز است که هر ساله گروه های مختلف مردم بویژه ساکنان محله های قدیمی شهر در آن شرکت می کنند.
به گفته کارشناسان حوزه میراث فرهنگی، این جشن در ۱۹ اردیبهشت ماه یعنی پنجاه روز بعد از تحویل سال جدید برگزار می‌شود و شباهت زیادی به مراسم سیزده بدر دارد، خوردن غذاهایی از جمله آش رشته و دیماج و تنقلاتی چون آجیل و و شیرینی بخشی از رسوم پنجاه بدر در شهر قزوین است.
بیشتر قزوینی‌ها در این مراسم غذای ساده و محلی به نام دیماج درست می‌کنند که ترکیبی از نان محلی خشک شده، سبزی، گردو و پیازداغ و خیار است.
علاوه بر این، قزوینی ها خوردن هندوانه، آجیل مشکل گشا و میوه را هم در این روز ضروری می دانند و بسیاری از کسانی که به پنجاه بدر می‌روند آش رشته را هم در برنامه عصرانه خود جای می دهند.
قزوینی‌ها و آیین‌های باران‌خواهی
یک تاریخ پژوه قزوینی با بیان اینکه آیین پنجاه بدر یکی از آئین های مهم سنتی و منحصر به فرد کهن شهر قزوین است، گفت: قزوینی ها در سالیان کهن به‌ویژه دوره اسلامی، هنگامی که با خشکسالی روبرو می‌شدند در پنجاهمین روز سال مصادف با نوزدهم اردیبهشت، آن هم هنگامی که در آخرین روزهای نیاز باغستان و مزارع کشاورزی به آبیاری، عصرگاهان از دروازه‌های شهر می‌گذشتند و در مصلی های قزوین با ایستادن به نماز، دستان حاجت خود را به آسمان آبی اجابت گره می‌زند تا شاید به عنایت ایزدی، ابری سایه‌ی خود را بر سر شهر بگستراند و باران رحمت الهی بر زمین تشنه ببارد.
محمد حسن سلیمانی در خصوص زمان پیدایش این رسم یا آئین سنتی گفت: اینکه قزوینیان، این آیین را از چه دوره‌ای برپا داشته‌اند؛ به‌درستی مشخص نیست و آیا اینکه این آیین برگرفته از آیین زرتشتیان در چهلمین روز سال نو بوده که در عهد کهن با هدف گرامی‌داشت سرسبزی طبیعت و شکرگذاری از «اهورا مزدا» برگزار می‌شده هم، معلوم نیست اما آنچه گمان می‌رود اینکه، این آیین ابتدا در تمنای باران شکل گرفته و سپس با جای گرفتن در تقویم آیینی مردم قزوین، به موقعیتی برای تفرج عمومی چونان چله‌ی بهاری زرتشتیان تبدیل شده است.
وی اضافه کرد: «پنجاه‌به‌در» در گذشته در ۲ مصلای خارج از شهر که بیرون از دروازه‌های راه‌کوشک و راه‌ری قرار داشت؛ برگزار می‌شد اما از دوره پهلوی اول و توسعه شهر از ناحیه شمال که به تخریب مصلای شمالی انجامید؛ برپایی این آیین به مصلای جنوبی که در محدوده محلی به نام «برگ ریزان» و «هلو درخت» باغستان قزوین قرار دارد؛ محدود ماند.
این پژوهشگر قزوینی با اشاره به نوشته مولف «مینودر»، گفت: در این کتاب آمده که «این مصلاها را برای این ساخته بودند که در خشک‌سالی‌ها مردم شهر برای نماز باران از مرد و زن و صغیر و کبیر بیرون رفته، پس از ادای نماز به استغاثه می‌پرداختند و از درگاه الهی نزول رحمت را استدعا می‌نمودند و چه بسا که دعای آنها مستجاب می‌شد و باران رحمت حضرت پروردگار آنها را از تنگی بی‌آبی و مضیقه خشک سالی نجات می‌داد.»
وی اضافه کرد: همچنین در تالیف محمدعلی گلریز با اشاره به وجود فضای نیایش‌گاهی در این مصلاها، آمده است: «مصلای بیرون دروازه راه‌کوشک عبارت از دیوار بلند آجری است به ارتفاع تخمینی چهار متر و عرض پنج متر که بندکشی شده و در جانب شمالی آن محرابی‌ست که هنگام خواندن نماز باران یکی از علمای پرهیزکار و پارسا در آنجا پیشوایی را بر عهده می‌گرفت و مردم به وی اقتدا کرده و نماز می‌کردند. مصلای بیرون دروازه راه‌ری هم نظیر مصلای بیرون دروازه راه‌کوشک بوده است.»
سلیمانی همچنین گفت: این آیین، به هر دلیلی که در دل ِ فرهنگ محلی کهن شهر قزوین جا خوش کرده باشد، نسبتی با «سیزه‌به‌در» ندارد و آیینی مذهبی مبتنی بر باران‌خواهی است؛ آیینی که البته همچنان با قوت، هر ساله در نوزدهم اردیبهشت ماه در مصلای جنوبی این شهر برپا می شود و هزاران قزوینی، بر خود فرض می‌دانند که بعدازظهر این روز، پنجاهمین روز سال را در خارج از خانه‌هایشان به دعا و نیایش و نیز تفرج بگذرانند.
وی ادامه داد:خانواده‌های قزوینی با حضور در باغستان پیرامون مصلا، بساط تفرج خود را می‌گسترانند و بعد از خوردن غذاهای محلی چون آش رشته و دیماج و هندوانه که از منزل آورده‌اند، به ادای نذورات خود و نماز باران می‌ایستند و همزمان بچه‌ها به بازی و سرگرمی می‌پردازند.
سلیمانی ادامه داد: اما آنچه در گذر زمان به آیین باران خواهی قزوینیان خصوصا با انجام برخی مناسک افزوده شده، ارتباطی با این آیین ندارد مثلا چسباندن سنگ و مهر به دیوار آب انبار مصلا، از این دست مناسک است.
وی ادامه داد: شماری از کسانی که در آیین «پنجاه‌به‌در» شرکت می‌کنند به ویژه بانوان، پس از اقامه دو رکعت نماز و دعا برای بارش باران، با چند قطعه سنگ کوچک یا مُهر به سمت آب انبار می‌روند و نیت‌کنان، مهرها و سنگ‌هایشان را به سر در و دیوار آجری آب انبار می‌فشارد.
این قزوین پژوه خاطرنشان کرد: برخی از اهالی بر این باورند اگر دعایشان پذیرفته شده باشد، سنگ به دیوار می‌چسبد و به زودی حاجات‌شان برآورده خواهد شد و گرنه بر زمین می‌افتد و سالی دیگر باید از راه برسد و «پنجاه‌به‌در» ی تازه، تا بار دیگر حاجات شان را به تمنا بنشینند!
وی یاد آور شد: در گذشته نیز در داخل مصلا سنگ بزرگی بود که به گفته‌ی اهالی، امام رضا(ع) روی آن نماز خوانده و به‌همین‌دلیل نیز از تقدس خاصی در نزد مردم برخوردار بود. حاجتمندان با نیت کردن و برداشتن سنگ‌ریزه‌ای ضمن خواندن دعا آن را روی این سنگ می‌کشیدند و سپس رهایش می‌کردند.
این روزنامه نگار قزوینی افزود: اعتقاد این افراد بر این بود که اگر سنگ‌ریزه مدتی روی سنگ اصلی بچسبد حاجت خود را خواهند گرفت، امروز جای آن سنگ را دیوارهای آب انبار مصلا گرفته است!
باران‌خواهی قزوینی ها تنها منحصر به «پنجاه‌به‌در» نیست
وی با بیان اینکه باران‌خواهی قزوینیان البته تنها منحصر به «پنجاه‌به‌در» نیست، افزود : مردم این شهر در آیینی دیگر به نام «چمچه خاتون»، که این سال‌ها گرد فراموشی بر آن نشسته است؛ درون یک قدح (پیمانه بزرگ) آب ریخته، آن را به پشت‌بام خانه خود می‌بردند و به وسیله یک چمچه (وسیله‌ای شبیه کفگیر و از جنس مس) کم کم آب داخل قدح را به سوی آسمان می‌پاشیدند و بر این باور بودند که اینگونه و به عنایت خدا، باران رحمت نازل خواهد شد.
وی اضافه کرد: در آیین دیگری به نام «کوسه گلین»، بانویی سالخورده با پارچه و لباس‌های کهنه، عروسکی کوچک درست می‌کرد و با خواندن اشعاری، همراه با کودکان در کوچه و خیابان روستا و شهر به راه می‌افتاد و هنگامی که به در هر خانه می‌رسیدند از صاحب خانه چیزی از وسایل تهیه آش را طلب می‌کردند و با آنچه که از مردم شهر فراهم کرده بودند، آشی می‌پختند و در میان اهالی تقسیم می‌کردند.
سلیمانی همچنین گفت: این باور در نزد قزوینیان وجود داشت که با اجرای این آیین، پس از چندی باران خواهد بارید. این آیین گرچه در نام با «کوسه گلین» ی که در میانه اسفند برگزار می‌شود و بشارت دهنده فرا رسیدن «نو روز» است، مشابه بوده اما در نوع اجرا و نیت و هدف به کلی با آن متفاوت است.
وی یادآور شد: همچنین این باور در مردم قزوین وجود داشت که هنگام نباریدن باران، روپوش مخمل یا ترمه‌ی قرآن خود را شسته و به درختی می‌بستند و معتقد بودند که خداوند به حرمت قرآن، باران را بر نباتات تشنه ارزانی خواهد داشت.
پنجاه بدر آئینی برای سپاسگزاری یا طلب باران و فرصتی برای صله رحم
کارشناس مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی استان قزوین نیز گفت: مراسم سنتی پنجاه بدر یکی از اصیل ترین آیین های قزوین به شمار می آید که مردم این شهر اعتقادات راسخی برای شرکت در آن دارند.
مجتبی عباسی با بیان اینکه هر ساله هزاران نفر از مردم استان به منظور شرکت در این مراسم سنتی روز نوزدهم فروردین ماه به دامن طبیعت و مصلی می روند، افزود: آیین پنجاه بدر نوعی سپاسگزاری و نیز درخواست مردم از خداوند برای نزول باران است که طی مراسمی خاص برگزار می شود.
وی تصریح کرد: چنانچه از روز نخست سال تا پنجاهمین روز آن نزول باران فراوان باشد، مردم در آیین پنجاه بدر نماز شکر بجا می آورند و چنانچه با فقدان این نعمت الهی روبرو باشند در این مراسم به طلب باران مشغول می شوند.
عباسی خاطرنشان کرد: یکی از علت های ماندگاری آئین پنجاه بدر در کارکرد اجتماعی آن است و این باران خواهی همچنان جذابیت و کارکرد خود را در میان خانواده های اصیل قزوینی حفظ کرده است.
وی اضافه کرد: از ویژگی های دیگر آیین سنتی «پنجاه بدر» صله رحم است که خانواده ها پس از گذشت ایام عید نوروز فرصت پیدا می کنند تا دوباره یکدیگر را ببینند و دیداری تازه کنند.
عباسی ادامه داد: این سنت در گذشته بیشتر در میان بانوان رایج بوده و حتی در پشت بام آب انبارها نماز باران خوانده می شده و امروز نیز با همان شدت گذشته با حضور گسترده مردم در مصلی و باغات قزوین برگزار می شود و می تواند برای نسل امروز نیز آموزنده باشد.
این مسوول یادآور شد: ثبت ملی این آئین در سال ۸۵ در فهرست میراث معنوی به عنوان اولین پرونده در این بخش اهمیت ویژه ای دارد.
وی اضافه کرد: این آئین با طبیعت قزوین سازگار است و این شهر با توجه به اقلیم و نوع پوشش گیاهی خود بیشترین نیاز را در این ایام به باران دارد.
رهاورد:
پنجاه بدر از آئین های سنتی زیبا و پسندیده ای است که از گذشتگان دور برای ما به یادگار مانده است و باید آنرا همچنان که نیاکان ما پاس داشته اند، پاس بداریم.
از ظرفیت این مناسبت قدیمی می توان برای ترویج فرهنگ صله رحم و دیدار با خویشاوندان و احترام به طبیعت و محیط زیست و همچنین معرفی ظرفیت های گردشگری قزوین استفاده کرد.
